نگاهي كوتاه به شهرستان اردبيل 

واژه اردبيل واژه‌اي اوستايي است كه از دو كلمه آرتا ( مقدس ) و ويل ( شهر ) به معني شهر مقدس تركيب شده است. وسعت اين شهرستان 3810 كيلومتر مربع است و چهره عمومي شهرستان اردبيل متاثر از ارتفاعات كوهستان هاي سبلان، طالش و بزغوش است كه اين عوامل طبيعي سبب محصور شدن آن شده اند. شهرستان اردبيل از شهرستان هاي با اهميت ايران به شمار مي آيد كه داراي آثار تاريخي و جاذبه هاي طبيعي بسيار زيادي است. عشاير استان اردبيل كه در دامنه هاي سبلان پراكنده اند، جشن هاي متعدد مذهبي و سنتي ايرانيان كه با آداب و رسوم مختلف در مناطق گوناگون اين استان اجرا مي شوند، انواع غذاها و خوراكي هايي كه يكي از شهرت هاي اساسي منطقه به شمار مي آيند و هم چنين آداب حاكم بر مراسم هاي مختلف مذهبي و خصوصي از جمله مهم ترين جاذبه هاي اجتماعي اردبيل به شمار مي آيند كه در كنار ديگر جاذبه هاي اين منطقه تصوير زيبايي در ذهن گردشگران به جاي مي گذاردند.
آش دوغ معروف ترين غذاي محلي اردبيل است كه با ماست، سبزي، سير، كوفته ريزه و برنج تهيه مي شود و طعم بسيار خوبي دارد. در بلندي هاي اردبيل كه سرماي زيادي وجود دارد خوردن آش داغ محلي اردبيل خوشمزه ترين قسمت خاطرات گردشگران را تشكيل مي دهد. عسل سبلان شهرت ملي دارد و در تمام ايران معروف است و لذا صبحانه هاي منطقه اردبيل با عسل، نان تازه و كره محلي نيز از جذابيت هاي خاص خود برخوردار است. صنايع دستي اردبيل يكي از جاذبه هاي فرهنگي اين منطقه است كه زينت بخش كانون هاي فرهنگي و مسكوني بسياري از كشورهاي جهان است. بيش ترين و معروف‌ترين صنايع دستي اردبيل را زيراندازها و بافته‌هاي رنگارنگي تشكيل مي دهند كه از ويژگي هاي منحصر به فردي برخوردار بوده و مخصوص خود منطقه است. 


مكان هاي ديدني و تاريخي

شهرستان اردبيل از شهرستان هاي با اهميت ايران به شمار مي آيد كه داراي آثار تاريخي و جاذبه هاي طبيعي بسيار زيادي است.كوهستان پرشكوه سبلان با قله آتشفشاني سبلان و چشمه هاي آب گرم و درياچه هاي طبيعي پرشمار، مهم ترين جاذبه طبيعي شهرستان اردبيل محسوب مي شود. در سبلان بهار به بهار مي توان نظاره گر گرايل بود كه براي نفس كشيدن و براي دست ساييدن به خاك سبلان و براي دويدن در پي گله هاي گوسفندان و براي شنيدن هياهوي بي تاب زنبوران عسل و براي استشمام عطر گل هاي رنگارنگ وحشي و براي سلام دادن به سبلان مي آيند. شهرستان اردبيل همچنين داراي بناهاي تاريخي و مكان هاي ديدني زيادي است كه برخي از آن ها هم چون بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي شامل بناهاي متعدد از دوره هاي مختلف مي شود و با رفتن به يك مكان ديدني مي توان چندين اثر تاريخي و قديمي را مشاهده كرد. مساجد تاريخي، تپه هاي باستاني، حمام هاي قديمي،عمارت هاي بزرگ،گورستان‌هاي‌مشاهير و بقعه هاي مقدس و تاريخي از ديگر ديدني هاي شهرستان اردبيل هستند.


صنايع و معادن

صنايع اردبيل در دو گروه صنايع دستي و صنايع ماشيني قابل بررسي است. صنايع دستي اردبيل بيش تر توسط عشاير و ساكنان شهرها و روستاهاي كوچك منطقه صورت مي گيرد. قالي بافي، گليم بافي و جاجيم بافي از كهن ترين صنايع دستي شهرستان اردبيل است كه داراي شهرت فراوان و اهميت ويژه اي هستند. گليم بافي در اين ميان از اهميت بسيار زيادي برخوردار بوده و فرش اردبيل در مجموعه فرش هاي نفيس آذربايجان به شمار مي آيد. نقشه شكسته و اسليمي، زمينه فرش هاي توليدي فرش بافان اردبيلي را تشكيل مي دهد. از مهم ترين طرح هاي اين نقشه ها مي توان به طرح قيچي، تك گل، ستاره، ريزماهي، وان، هريس، زيرخاكي، كله قوچ، زرين قلم، طرح قره باغ، لچك ترنج و مانند اين ها اشاره كرد. بر اساس آمار موجود 80 درصد فرش توليدي شهرستان اردبيل، به خارج از كشور و بيش تر به كشورهاي آلمان، ايتاليا، فرانسه و ژاپن صادر مي شود. از ديگر صنايع دستي شهرستان اردبيل مي توان شال بافي، جوراب هاي پشمي، پشتي، قلاب دوزي، خورجين بافي، نقره كاري، قلمزني، خاتم كاري، صنايع چوبي و فلزي و سفال گري را نام برد.
اردبيل در صنايع ماشيني نيز داراي اهميت است. اين شهرستان در توليد فولاد خام، لاستيك و سيمان طي سال‌‏هاي اخير با راه‌‏اندازي كارخانه‌‏هاي متعدد به رشد خوبي دست يافته است و 40 هزار تن از كل لاستيك توليدي كشور در اردبيل توليد مي‌‏شود و سهم استان اردبيل از ميانگين توليد 32 ميليون تن سيمان در سطح كشور حدود 3 درصد است.


كشاورزي و دام داري

آب و هواي مناسب و خاك مرغوب سبب شده كه كشاورزي اصلي ترين منبع درآمد شهرستان اردبيل باشد. معاش غالب مردم اردبيل از فعاليت هاي كشاورزي و خدمات تامين مي گردد و عمده محصولات كشاورزي اين شهرستان، گندم، سيب زميني، جو، ذرت دانه اي، چغندرقند، و انواع حبوبات و ميوه است. پرورش زنبور عسل و توليد عسل مرغوب در اردبيل بسيار رونق دارد، به طوري كه عسل اين شهرستان شهرت ملي يافته است. پرورش نوعي ماهي قزل آلا نيز در اين شهرستان صورت مي گيرد كه از نظر مزه و كيفيت غذايي از بهترين ماهي هاي جهان است. هم چنين شهرستان اردبيل در عرضه گوشت و محصولات لبني نيز بسيار فعال است و از 5 ميليون واحد دامي استان نقش شهرستان اردبيل بسيار پر رنگ است. 


وجه تسميه و پيشينه تاريخي

واژه اردبيل واژه اي اوستايي است كه از دو كلمه آرتا ( مقدس ) و ويل ( شهر ) به معني شهر مقدس تركيب شده است. به روايت اوستا زرتشت پيامبر ايراني در كنار رود دائي يتا كه امروزه ارس ناميده مي شود به دنيا آمد و كتاب خود را در سبلان نوشت و براي ترويج دين خود، روي به شهر بازان پيروز آورد. عده اي به او گرويدند و در اين ناحيه جنگي ميان زرتشتيان و بت پرستان روي داد كه در اين جنگ زرتشتيان بر همه روستاها و قصبه هاي اطراف اردبيل دست يافتند و به افتخار اين پيروزي آتشكده اي در اردبيل بنا كردند كه امروزه آثار آن در سه فرسنگي اين شهر در دهكده اي به نام آتشگاه باقي مانده است. اردبيل در دوره اشكانيان و در ميان شهرهاي آذربايجان جايگاه ويژه اي داشت.
نوشته اند كه قهرمانان آذربايجان به نام دهام كه از پهلوانان و از نژاد كيان بوده اند، در اين دوره از اردبيل برخاسته اند. به اين ترتيب، بناي شهر اردبيل را بسيار كهن تر از زمان ساساني بايد دانست. برخي نام قبلي اين شهر را آذر بهمن نيز دانسته اند. اردبيل در سده هاي 4 تا 6 ميلادي از سوي هون ها كه هر چند گاه يكبار به ايران مي تاختند، آسيب ها ديد. از آنجا كه پيروز ساساني خرابي هاي اردبيل را كه بر اثر خشكسالي و حملات هون ها ايجاد شده بود ترميم كرد و ظاهرا ديواري به دور شهر كشيده، بناي آن را به او نسبت داده اند. پيش از دوره اسلامي آذربايجان داراي دو مركز اصلي بود: يكي از اين دو مركز گنجك( به ارمني گنزك ) بود كه همان تخت سليمان امروزي است، اما نام مركز ديگر در جغرافياي استرابن از قلم افتاده است. در دوره اسلامي اين دو مركز را شيز و اردبيل خوانده اند. مي گويند اردبيل بدون شك مركز تابستاني آذربايجان بوده است. از اواسط تا اواخر دوره ساساني، اردبيل به تنهايي مركز آذربايجان به شمار مي رفت و سكه هاي دوره پارتي و ساساني در اين منطقه با علامت اربارات ضرب مي شده است. اردبيل به هنگام فتح آذربايجان به دست مسلمانان همچنان پايتخت اين منطقه و مقر مرزبان آن بود. 
در دوره ايلخانان گرچه تبريز، به عنوان شهر مهم آذربايجان رو به رشد بود و از لحاظ سياسي جايگزين اردبيل به شمار مي آمد اما اردبيل نيز به عنوان دارالارشاد هنوز از جايگاهي خاص برخوردار بود. اردبيل در دوره صفوي از لحاظ سياسي و اقتصادي سرآمد شهرهاي ايران بود. شاه اسماعيل صفوي قيام خود را از اردبيل آغاز كرد. اين شهر در مسير شاه راه تجاري ايران و اروپا قرار داشت و ابريشم وارده از گيلان، از طريق اردبيل به اروپا صادر مي شد. اين امر در پيشرفت اقتصادي و افزايش درآمد مردم تاثيري مهم داشت. اردبيل دردوره قاجاريه رونق و شكوه گذشته را باز نيافت و وسعت آن به حدود يك سوم وسعت شيراز مي رسيد.


مشخصات جغرافيايي 

شهر اردبيل مركز شهرستان، در 48 درجه و 18 دقيقه طول جغرافيايي و 38 درجه و 15 دقيقه عرض جغرافيايي و در ارتفاع 1311 متري از سطح دريا قرار گرفته است. وسعت اين شهرستان 3810 كيلومتر مربع است و چهره عمومي شهرستان اردبيل متاثر از ارتفاعات كوهستان هاي سبلان، طالش و بزغوش است كه اين عوامل طبيعي سبب محصور شدن آن شده اند. اين شهرستان به عنوان يكي از مناطق سردسير ايران بين پنج تا هشت ماه از سال سرد است. اردبيل ازشمال به شهرستان نمين از جنوب به گيوي از غرب به مشكين شهر و از شرق به استان گيلان محدود است. مسيرهاي دسترسي به اين استان عبارت اند از: 
- مسير راه اردبيل – آستارا به درازاي 67 كيلومتر 
- مسير اصلي اردبيل -– خلخال به درازاي 114 كيلومتر 
- مسير اصلي ارديبل – گرمي – بيله سوار 
- مسير اصلي اردبيل – سراب به درازاي 85 كيلومتر شهرستان اردبيل هم چنين داراي فرودگاه است. 


طبيعت در شهرستان اردبيل 

چشمه هاي معدني سرعين اردبيل
شهر سرعين يا ‹‹سرقين›› در باختر شهر اردبيل واقع شده و فاصله آن تا اردبيل 28 كيلومتر است. سرعين به يمن چشمه هاي آب گرم و معدني خود در گذشته و حال مورد توجه و علاقه مردم قرار داشته است. در حال حاضر سالانه صدها هزار نفر به اين شهر مي روند. آب گرم سرعين متشكل از چشمه هاي آب گرم فراواني از جمله قره سو، ساري سو، گاوميش گلي، گزال، آب پهن، آب يل سويي، آب چشم، قهوه خانه و بش باجي لار است. احداث هتل ها، مسافرخانه ها، فروشگاه ها، ايجاد موسسه هاي دولتي و احداث راه جديد و اسفالته اردبيل به سرعين بر رونق اين شهر جهانگردي افزوده است. آب هاي گرم سرعين در رديف آب هاي كلر و بيكربناته كلسيك گازدار و خيلي گرم است و سيليس فراوان دارد. بررسي ميزان املاح و باقي مانده خشك آن ها نشان مي دهد كه همه اين چشمه ها يك منشا دارند و آب اصلي آن ها گرم است و از ژرفاي زمين مي جوشند. در لايه هاي بالاتر زمين مقداري كربنات كلسيم را به صورت بيكربنات كلسيم درخود حل مي كند. استحمام در چشمه هاي سرعين داراي اثرات آرام بخش است و دردهاي عصبي، رماتيسمي و عصبي مفصلي را تسكين مي دهد 


چشمه آب گرم قره سو اردبيل

آب گرم قره سو يكي از چشمه هاي سرعين است كه براي اين سرچشمه دو حوض ساخته اند. اندازه حوض ها 3/5 × 5 متراست. آب گرم از حوض اول به حوض دوم مي ريزد. حرارت آب گرم قره سو 41 درجه است، pH آن 6 است و هدايت الكتريكي آن براي 20 درجه حرارت 1450 است. آبدهي آن درحدود 5/1 ليتر در ثانيه است. از خواص درماني آب اين چشمه، آرام بخشي و تسكين دردهاي رماتيسمي و عصبي آن است. 
چشمه آب گرم ساري سو اردبيل
اين چشمه كه در نزديكي آب گرم قره سو قرار دارد يكي ديگر از چشمه هاي آب گرم سرعين است و درجه حرارت آب آن در مظهر 47 درجه و در حوض 44 درجه است. PH آن 2/6 و هدايت الكتريكي آن براي 20 درجه حرارت 1350 است. آبدهي اين چشمه در حدود سه ليتر در ثانيه است. اطراف دو چشمه قره سو و ساري سو را رسوب هاي آبرفتي پوشانيده است. 


چشمه آب گرم گاوميش گلي اردبيل

آب گرم گاوميش گلي پرآب ترين چشمه آب گرم سرعين است و استخري به درازاي 25 و به پهناي 17 متر دارد. دوراستخر را با ديوار بلندي محصور كرده اند. آب گرم از چند نقطه كف استخر با گاز خارج مي شود و از مجراي ضلع خاوري به بيرون مي رود. حرارت گاو ميش گلي 45 درجه، PH آن 8/5 و هدايت الكتريكي آن براي 20 درجه حرارت 1430 است. آبدهي اين چشمه در حدود 30 ليتر در ثانيه است. اين ناحيه را رسوب هاي آبرفتي دوران چهارم پوشانيده و در برخي نقاط آثار آتشفشاني به چشم مي خورد. 
چشمه آب گرم گزال (ژنرال) اردبيل
اين آب گرم كه يكي ديگر از چشمه هاي سرعين است به حوضي دايره اي شكل به قطر 2/5 متر وارد مي شود و از مجرايي خارج مي شود و به دره سرعين مي ريزد. حرارت آب در حوض 43 درجه، PH آن 6 و هدايت الكتريكي آن براي 20 درجه حرارت 1440 است. آبدهي اين چشمه در حدود 5/1 ليتر در ثانيه است.


چشمه آب پهن اردبيل

چشمه آب گرم آب پهن از ديگر چشمه هاي سرعين است كه از كف حوضي به اندازه 5/5 × 20/5 متر خارج مي شود و درجه حرارتش 5/37 ، PH آن 6 و ميزان آبدهي آن 5/1 ليتر در ثانيه است. 


چشمه آب يل سويي اردبيل

آب گرم يل سويي يكي ديگر از چشمه هاي آب گرم سرعين است كه از كف حوضي به درازاي 7/4 و پهناي 5/3 متر بيرون مي آيد و از مجرايي در ضلع باختري حوض به خارج جريان مي يابد. حرارت آب در حوض 41 درجه، PH آن 6/5 و ميزان آبدهي آن يك ليتر در ثانيه است. 


چشمه آب چشم اردبيل

چشمه آب گرم آب چشم هم يكي ديگر از چشمه هاي سرعين است كه در حياط قهوه خانه همت واقع شده است، مقدار آن خيلي كم و در حدود 6 ليتر در دقيقه است. اهالي منطقه اعتقاد دارند كه آب اين چشمه براي بيماري هاي چشم مفيد است. حرارت آن 21 درجه و PH آن 2/5 است 
چشمه آب گرم قهوه خانه همت اردبيل
در آب گرم قهوه خانه همت كه يكي ديگر از چشمه هاي آب گرم سرعين است دو حوض ساخته شده كه آب از حوض اول وارد حوض دوم مي شود. حرارت آب 5/40 درجه، PH آن 6 و آبدهي آن يك ليتر در ثانيه است.
چشمه آب گرم قهوه خانه ممتاز اردبيل
اين چشمه كه از ديگر چشمه هاي آب گرم سرعين است داراي دو حوض است كه آب لوله اي سيماني وارد حوض اول مي شود. حرارت در مظهر چشمه 47 درجه، PH آن 1/6 و هدايت الكتريكي آن 1520 است. اين چشمه دو ليتر در ثانيه آبدهي دارد. 
چشمه آب گرم بش باجي لار اردبيل
چشمه آب گرم بش باجي لار؛ در فاصله‌ي 300 متري جنوب قهوه خانه همت قرار دارد و از چشمه هاي آب گرم سرعين است. 


چشمه هاي بيله دره اردبيل

چشمه آب معدني سرد بيله دره در سه كيلومتري شمال سرعين در دره اي واقع شده است كه از نقاط مختلف زمين خارج مي شود. اطراف چشمه را رسوب هاي آبرفتي حاصل از تخريب و تجزيه سنگ هاي آذرين و سخت منطقه فرا گرفته است. آب چشمه بيله دره از دسته آب هاي بيكربناته كلسيك سرد با PH اسيدي و رسوبات خشك اندك است. 


چشمه گلي علي اردبيل

دو چشمه آب معدني به فاصله 50 متر از كف حوض كوچكي به اندازه 4 5 متر و به عمق يك متر از چندين شكاف با گاز فراوان خارج مي شوند و به سوي پايين دره جريان مي يابند و با آب چشمه اي ديگر كه از بالاي دره مي آيد مخلوط مي شوند و به مصرف كشاورزي مي رسند. روي سنگ ها مسير آب، اثري از رسوب هاي اكسيد آهن ديده مي شود. مقدار آب چشمه 30 ليتر در ثانيه، حرارت آن 17 درجه، منظره آب زلال، مزه آن گوارا و فاقد رسوب است. اين آب داراي مقدار زيادي گاز كربنيك اسيدي و PH آن 6 است.


چشمه اسد اردبيل

در حدود 100 متري چشمه اول گل علي واقع شده و آب آن بسيار زلال است. حرارت آب 20 درجه و آبدهي چشمه درحدود يك ليتر در ثانيه است. در اين ناحيه تشكيلات آذرين ديده مي شود ولي با تشكيلات آذرين چشمه گل علي تفاوت دارد. چشمه هاي معدني بيله دره ‌نيز همچون چشمه هاي سرعين يكي از منابع ثروت ملي ايران و از جمله كانون هاي مهم جذب جهانگرد به شمار مي رود. در صورت تامين آسايش مسافران و استقرار تجهيزات لازم جهانگردي اين منطقه را مي توان به يك شهر زيباي سياحتي و تفريحي تبديل كرد. 


چشمه سردابه اردبيل

چشمه سردابه در يك كيلومتري شمال دهكده وكيل آباد در دره اي گسترده قراردارد. فاصله آن تا اردبيل تقريبا 24 كيلومتر است. آب اين چشمه از كف استخر بزرگي كه با گاز ييدروژن سولفوره همراه است از چندين شكاف طبيعي زمين بيرون مي آيد وارد استخر ديگري مي شود و از آنجا به پايين دره جريان مي يابد. ارتفاع چشمه از سطح دريا 1820 متر است. آب كاني سردابه آبي است گوگردي و نيمگرم كه حرات آن 5/36 درجه، PH آن 2/5 و هدايت الكتريكي آن براي 20 درجه حرارت 950 است. آب چشمه داراي بوي بد، اما زلال است و مقدار آبدهي آن در حدود 15 الي 20 ليتر در ثانيه است. روي سنگ هاي كناراستخر و سنگ هاي مسير آب، اندكي رسوب نخودي رنگ ديده مي شود كه اين رسوب، از املاح قليايي و مختصري گوگرد تشكيل شده است.


چشمه بوشلي اردبيل

چشمه معدني بوشلي به معدني 5/4 كيلومتري جاده اردبيل به سراب و در 45 كيلومتري باختر اردبيل واقع شده است. مظهر چشمه بوشلي در مجاور رسوب هاي آهكي سختي است كه آثار خروج آب در برخي نقاط آن در گذشته وجود دارد. آب چشمه بوشلي از دسته آب هاي كلرور ـ سديك و بيكربنات كلسيك گرم به همراه گاز است. ازاين چشمه براي استحمام استفاده مي شود. حرارت آن 49 درجه است و آب آن صاف و زلال و مزه اش نمكي و گزنده است. اهالي محل براي درمان رماتيسم و درد مفاصل و رفع خستگي از آن استفاده مي كنند.


درياچه نئور اردبيل

درياچه نئور در 48 كيلومتري جنوب خاوري اردبيل در ارتفاع 2700 متري از سطح دريا قرار گرفته است. وسعت درياچه بيش از 220 هكتار و مشتمل بر دو درياچه كوچك (40 هكتار) و بزرگ (180 هكتار) است كه در فصل پر آبي (بهار) به هم مي پيوندند و درياچه اي واحد را به وجود مي آورند. بيش ترين عمق درياچه 5/5 متر و ميانگين ژرفاي آن سه متر است. درياچه نئور، زيستگاه برخي از گونه هاي پرندگان مهاجر عبوري است كه براي مدتي كوتاه از درياچه استفاده مي كنند. آنقوت از عمده ترين پرندگان اين درياچه و حاشيه آن است كه در اين منطقه زادآوري مي كند. اين درياچه كه ماهي قزل آلاي آن شهرت جهاني دارد داراي جاذبه هاي بسيار مساعد گردشگاهي است. حواشي اين درياچه از گردشگاه هاي مهم اردبيل است و هر ساله مسابقه تفريحي تحت عنوان مسابقه ماهي گيري دراين درياچه بين دوست داران صيد ماهي انجام مي شود. مهم ترين ويژگي اكوسيستم اين درياچه به عنوان زيستگاه بي مانند، ماهي قزل آلاي رنگين و پرندگان و جانوران آن است. 


تالاب گنجگاه اردبيل

تالاب گنجگاه در 80 كيلومتري جنوب خاوري اردبيل قرار دارد كه بسيار سرسبز بوده و از جمله پرندگان اين تالاب مي توان به چنگر و آبچليك اشاره كرد. 


تالاب نوشار اردبيل

تالاب فصلي نوشار در 35 كيلومتري جنوب خاوري اردبيل واقع شده است. زمين هاي اطراف تالاب كه خيس و چمن زاري است در فصل بهار و زمستان مورد استفاده انواع پرندگان قرار مي گيرد و در ديگر فصل ها نيز چراگاه دام داران رمه گردان است.


تالاب شور گل اردبيل

اين تالاب در سه كيلومتري جنوب خاوري اردبيل واقع شده و در فصل بهار زيست گاهي مناسب براي جذب پرندگان مهاجر است. 
تالاب ملااحمد اردبيل
اين تالاب در 15 كيلومتري جنوب خاوري اردبيل در روستايي به همين نام واقع شده است. اين تالاب محل زيست پرندگان بومي و مهاجر است. پرندگاني مانند قاشقاتويوق، اردك سرسبز، اردك سرسياه، آنقوت، مرغ كور، قيزقوشي، سار و اردك طالشي به طور فراوان در اين تالاب ديده مي شوند. 
سد خاكي پيرالقير اردبيل
سدخاكي پيرالقير در 10 كيلومتري اردبيل و در ارتفاع 1450 متري واقع شده و محل زيست چنگر و خوتكاي سفيد است. 


درياچه سبلان اردبيل

درياچه زيبايي در قله كوه سلطان سبلان و در دهانه آتشفشاني آن وجود دارد كه به نام درياچه سبلان ناميده مي ‌شود. سطح اين درياچه بيش از 6 ماه از سال يخ بندان است. چشمه‌هاي آب گرم زيادي به نام سرعين قطور سويي، شابيل، ويلا دره، سردابه، يدي بلوك در دامنه‌هاي كوهستاني سبلان واقع شده‌اند. 


مساجد و مدارس مذهبي در شهرستان اردبيل 


مسجد جامع اردبيل (جمعه مسجد)

مسجد جامع اردبيل باقي مانده يك بناي بزرگ از دوره سلجوقيان است كه در محله پير شمس الدين، ميان گورستاني قرار گرفته و از سه قسمت مهم تشكيل شده است. اولين قسمت بنا پايه مناره اي است كه در فاصله اندكي از مسجد به چشم مي خورد. اين مناره شيوه سلجوقي را دارد و از دو قسمت پايه هشت ضلعي ( هر ضلع 10/2 متر ) و بدنه استوانه اي به قطر پنج متر تشكيل شده است. در بدنه مناره، دو سنگ نبشته باقي مانده كه عبارت است از فرمان اوزون حسن آق قويونلو و كتيبه اي كه تاريخ 878 هجري را دارد و در اداره فرهنگ و هنر سابق حفاظت مي شود.
دومين قسمت اصلي بنا، مسجد تيرپوش به ابعاد 80/9 ‍‍‍‍× 50/12 متر مي باشد كه روي نه ستون چوبي قرار گرفته است و ستون ها هم بر پايه هاي سنگي غير منتظم استوار شده اند. در ورودي چوبي تكه كوب شده و ميخ هاي آهني برجسته دارد و بالاي يك لنگه آن نوشته اي كنده كاري شده است. 
سومين قسمت بنا، ‌مسجد قديم است كه بنايي مركب از چهار طاق و گنبد مي باشد. تمام بنا آجري و به مقدار خيلي كم در تزيينات آن كاشي به كار رفته است. بسياري از نما تقريبا از بين رفته و تنها مقداري از آن باقي مانده است. حفاري هاي جديد، شبكه گسترده اي از مسجد عظيم و ويران شده را نمايان ساخت كه وجود آن تا پيش از آن ثابت نشده بود و بيش تر نوشته ها و مطالعات تنها به بناي سراپاي مكعب مستطيلي شكل محدود مي شد، در حالي كه حجم موجود و سراپاي ايوان و گنبد خانه، مجموعه اي بزرگ بود كه گذشت زمان، اجزا و بخش هاي مختلف آن را به تل خاك مبدل كرده و عظمتي را در حجمي ناهماهنگ، به اندازه هاي تقريبي 30 × 20 متر محدود ساخته كه آخرين كف، متعلق به سده نهم هجري با حدود 10 متر ارتفاع مي باشد. امروزه تنها بخش هايي از ساقه ترك دار منشوري گنبد باقي مانده و گنبد رفيع تك پوش آن فروريخته است. لازم به يادآوري است كه ايوان شمالي گنبدخانه، يادآور سنت ايوان سازي دوره ساساني است كه در دوره قاجاريه به بقعه و شبستاني ساده با سقف مسطح تيرپوش تغيير شكل يافته است.
از مسجد بزرگ سلجوقي نيز جز منار آجري استوانه اي شكل چيزي برجا نمانده و مسجد عصر ايلخاني با تغييراتي در پلان و فضاهاي آن، در دوره قره قريونلو دستخوش تخريب و دگرگوني شد. سفال ها و آثار مكشوفه در جريان كاوش هاي هيات باستان شناختي، بيش تر به سده هاي پنج و شش هجري و مسجد سلجوقي تعلق دارد. بقاياي كتيبه هاي فرو ريخته و شكسته سده هاي سوم وچهارم نيز در زير ديوار سنگي سراسري كه شبستان قرن نهم را محصور مي كرد، به دست آمده است. بناي جمعه مسجد اردبيل از طرف سازمان ميراث فرهنگي با شماره 248 به ثبت تاريخي رسيده است.


مسجد ميرزا علي اكبر مجتهد اردبيل

مسجد مجهز و مجلل ميرزا علي اكبر در مركز اردبيل نزديك بازار واقع شده و داراي دو در است. مسجد بنايي به ابعاد 24× 30 متر مي باشد و سقف آن روي 30 ستون ( شش ستون در پنج رديف) با قطر متوسط 88 سانتي متر بنا شده است. سقف آن داراي گنبدهايي است كه روي طاق ميان ستون ها ساخته شده و مصالح ساختماني آن آجر است. در پشت در دوم مسجد كه به كوچه شهيدگاه مشرف است، زنجيري وجود دارد كه يك طرف آن پاره شده و روي لوله اتصالي آن آياتي نقر شده است. زنجير به سقف و طرفين در آويخته است. 
حياط خلوت مسجد به شكل مستطيل 70/5 × 1 متر مي باشد. ديواره ها و طاق نماهاي آن آجري و ازاره آن به ارتفاع 82 سانتي متر از سنگ تراشيده شده است. در ضلع جنوبي حياط خلوت، پنجره مشبك «گره چيني» نسبتا پركاري باقي مانده است كه پهناي آن 35/3 سانتي متر است. گوشه جنوب خاوري حياط خلوت با كف شكن دراز به شبستان مسجد مرتبط بوده كه در آن اتاقي مستطيل شكل با تزيينات چوبي به نام «اتاق يا حجله حضرت ابوالفضل العباس» ساخته شده است. درازاي صحن مسجد 36 متر و پهناي آن 9/32 متر مي باشد. در ضلع خاوري صحن، حجره هاي طلاب علوم ديني در دو طبقه واقع شده است. 
دروازه در از سنگ و آجر بوده و پايه هاي دورازه به پهناي 10× 1 متر و ارتفاع 60×1 متر از سنگ ساخته شده است. وسط صحن كنار حوض بزرگ سنگي، يك سنگاب شياردار با قطر دهانه 16/1 متر و ارتفاع 76/0 متر و 32 عدد شيار عمودي، ‌از سنگ خارا قرار دارد. از ديگر جاذبه هاي اين بنا، دو منبر است كه يكي مشبك چوبي و ديگري به صورت صندلي بازودار و چرخ دار مي باشد. برحاشيه مسند منبر اول آياتي مشبك كاري شده است. در انتهاي بالاي پايه هاي منبر چرخ دار نيز چهار لوح نقاشي وجود دارد .


مسجد اعظم اردبيل

بناي مسجد اعظم تا اندازه اي نوساز، با سبك نو و در ابعاد قابل توجه است كه از گنبد الله الله شيخ صفي تقليد شده و منبر مسجد متناسب با شبستان بزرگ آن از چوب با دوام و به صورت زيبا و با اشكال هندسي ملهم از تصاوير خاتم كاري ساخته شده است. موذنه مسجد كه در زمان قاجاريه و به سبك آن دوره ساخته شده در گوشه شمال باختري، خارج از شبستان واقع شده وارتفاع آن از كف صحن مسجد 11 متر و قطرش 78/2 متر مي باشد. تزيينات آن از پايين به بالا، آجر با كاشي فيروزه اي مي باشد كه چهارخانه هايي در متن آجرها به وجود آورده است. بالاي آن، مقرنس آجري و يك رديف الله است كه هفت بار تكرار شده و هفت پنجره كنگره دار دارد. اين مسجد در سال هاي اخير باز سازي شده است.


مسجد جنت سرا اردبيل

در سمت شمالي صحن بقعه شيخ صفي، مسجد جنت سرا واقع شده كه درون اين بنا به شكل هشت ضلعي منتظمي به قطر 5/20 متر است كه در گذشته گنبدي داشته و دهانه آن به 5/16 متر مي رسيده است. در زمان هاي گذشته اين گنبد فروريخت و به جاي آن سقفي مسطح از تيرهاي چوبي و گل و آجر روي 16 ستون چوبي ساخته اند كه داراي پايه هاي سنگي حجاري شده است. نماي خارجي مسجد جنت سرا و اتاق متولي از يك طاق نماي بزرگ با پنجره چوبي مشبك بسيار بزرگ تشكيل است كه دو طرف آن زير طاق هاي كوچك تر دري به راهروهاي مسجد و اتاق متولي باز مي شود. پايه ها، ‌طاق پنجره و اتاق متولي پوشيده از كاشي است و بر بالاي هر سه، آيات قرآني معرق كاري شده است. 


آرامگاهها ، امامزاده ها و زيارتگاهها در شهرستان اردبيل 

بقعه كوراييم اردبيل

اين بقعه در وسط قبرستاني در روستاي كوراييم در 30 كيلومتري شهر اردبيل واقع است. بقعه كوراييم شامل بناي چهارگوشي است كه هر ضلع آن 5 متر درازا دارد. بر فراز بنا گنبد آجري كوچكي قرار دارد كه از وضعيت مناسبي برخوردار نيست. در قسمت شمالي بنا، سر در كوچكي با طاق فروريخته قرار دارد كه ورودي آن به پهناي 80 و ارتفاع 150 سانتي متر مي باشد. سبك معماري و مصالح به كار رفته در بنا نماياننده اين است كه احتمالا بقعه متعلق به قرن هفتم هجري قمري باشد.


بقعه سيد حمزه

بقعه سيد حمزه كه به « ساري آقاسي» معروف است در قسمت جنوبي محوطه بقعه شيخ جبراييل واقع شده است. بناي بقعه آجري و ساده با گنبد مدور آجري است كه شكل آن مستطيل و ابعادش 45×2 ×92/3×10/4 متر است. اين بقعه نزد سال خوردگان به «امام زاده گل زرد» يا «ساري گل آقاسي» معروف مي باشد و وجه تسميه اش اين است كه گويا در زمان هاي قديم زني براي حفظ ناموس خود به يك درخت با گل زرد- كه در پاي ديوار اين مقبره بود - پناه برده و نجات يافته است. در مورد هويت سيد حمزه، گفته مي شود كه وي از فرزندان امام موسي كاظم (ع) است كه از بغداد براي ارشاد و راهنمايي مردم به اردبيل آمد و در آن جا نيز درگذشت.


امام زاده صالح اردبيل

در محله ملا مومن و پشت بقعه شيخ صفي الدين، مسجد و مقبره اي قرار دارد كه «امام زاده صالح» يا «اوغلان امامزاده موسي» نام دارد. مجموعه‌ي بنا شامل: رواق، حرم، صحن و مسجد است و نماي جنوبي آن مركب از ايواني با طاق نيم گنبد و تزيينات كاشي كاري است. بقعه داراي رواق مستطيل با طاق و تويزه است. در دو سوي ورودي بنا و ورودي حرم كه روبه روي هم قرار دارند، هشت طاق نما ساخته شده و پنجره هايي كه در طاق نماي جنوبي مي باشد، نور داخل رواق را تامين مي كند. ايوان ورودي حرم، داراي تزيينات مقرنس كاري و آيينه كاري محدود است. حرم بقعه، درشمال رواق قرار دارد و داراي طرح هشت ضلعي با پنجره هايي براي نورگيري نصب شده است. ضريح آهني بقعه در وسط حرم قرار دارد و در جوار حرم اتاقي به چشم مي خورد كه مدفن دو تن از علما و مراجع عالي قدر گذشته است. بر اساس اشعاري كه روي كاشي هاي ايوان ورودي نوشته شده، بنا در زمان شاه عباس اول به سال 1130 هجري ساخته شده است.


دخمه سنگي ويند اردبيل

در دوكيلومتري شمال باختر روستاي ويند كلخوران، تپه بلند رسوبي وجود دارد كه ضلع جنوبي آن از فرسايش بستر رودخانه باليخلو، به صورت ديوار مرتفعي در آمده است. در ارتفاع تقريبي 50 متر از بستر رودخانه و بر سينه آن، ‌دخمه سنگي با در ورودي و اتاقك چشمگير كنده شده است. دروازه يا در دخمه به پهناي يك متر و ارتفاع 23/1 متر و قطر تقريبي 70 سانتي متر ساخته شده است. 
داخل دخمه، ‌فضايي است كه به شكل هرم مثلث القاعده ناقص مي باشد. درازاي اضلاع قاعده هرم يا كف دخمه به ترتيب 70 سانتي متر، سه متر و 8/3 متر است. 
بر ضلع باختري دخمه تصويري بر سنگ نقر شده كه حالت كلي يك مثلث را دارد و در داخل آن مثلثي كوچك تر كنده شده است. در داخل اين مثلث «دكوراتيو» نقش آدمي با سري نزديك به شكل مثلث و دست و پا و بدني كه محيط در مثلث مي باشد، قالب گيري و نقر شده است. در حاشيه آن نيز حروفي كنده شده كه قسمت عمده آن از بين رفته است.


گورستان كرجان اردبيل

در قسمت باختري دهكده كرجان كلخوران از توابع اردبيل، گورستاني تاريخي قرار دارد كه در آن، انواع سنگ ها روي گورها نهاده شده است. به مرور زمان با زير كشت رفتن تدريجي منطقه، قبرستان در زير خاك مدفون شده است. در اين گورستان چندين سنگ گور اسلامي به شكل صندوقي از سنگ خارا ديده مي شود كه داراي خطوط برجسته كوفي است و به مقدار محدود داراي جدول بندي و خط كشي و نقوش ساده اسليمي توريقي است. خطوط به نسبت خوش كوفي ثلث نشان از رسم الخط زمان گوركانيان دارد و به سده ششم تا هشتم هجري مربوط مي شود. 


مقبره شاه اسماعيل صفوي اردبيل

مقبره شاه اسماعيل اول صفوي، بناي كوچك، مربع شكل با گنبد روپوش آجري است. سقف اين گنبد با نقاشي هاي طلايي تزيين شده است. يك صندوق خاتم كاري مرصع نفيس بر روي مرقد نهاده شده كه از شاهكارهاي هنري بسيار ارزشمند دوران صفوي است. 
كف و ازاره مقبره شاه اسماعيل با كاشي گلدار و بالاي آن با كاشي آبي زرنگار پوشيده شده است. بالاي آن ها يك رديف حاشيه اسليمي ماري و گل هاي ظريف شاه عباسي شده و بالاتر از آن، كتيبه اي سرتاسري با خط ثلث در متن مشكي گچبري شده است. بالاي آن دو رديف، حاشيه اي ديگر با اسليمي خرطوم فيلي و توريقي نقاشي شده است. از اين حاشيه، فيل گوش ها و آويزهاي سقف آغاز مي شود كه به گونه اي بسيار زيبا در متن مشكي نقاشي و طلاكاري شده است. روي مقبره شاه اسماعيل گنبدي ساخته شده كه كاشي هاي سفيد آبي و فيروزه اي در متن اسليمي و آجري با خط ثلث نام ائمه اطهار تزيين شده است. بالاي اين گنبد، پنج شمشير نصب شده است كه نماينده اسلحه خانواده هايي بوده كه به شاه اسماعيل در رسيدن به سلطنت كمك كردند.


مقبره شيخ صفي اردبيل

بناي اصلي شيخ صفي برج استوانه اي شكل است كه برفراز آن گنبدي ساخته شده است. اين برج كه محيط آن 22 متر است، روي ازاره سنگي هشت پهلويي به ارتفاع 5/1 متر قرار گرفته و بلندي برج آن در حدود 5/17 متر است. سطح داخلي آن با آيات فراوان و نقاشي روي پوشش چرمي ومقرنس كاري سقف، تزيين يافته است. سطح خارجي برج، با چند نوع تزيينات مختلف پوشيده شده است. سطح جانبي با تكرار كلمه «الله» با كاشي فيروزه اي درمتن آجري تزيين يافته و به اين دليل به گنبد «الله الله» معروف مي باشد. يك مهر مدور از كاشي معرق، ميان دو سطر اول و دوم با كتيبه اي كه عبارتي در آن نوشته شده، تزيين يافته است. كتيبه اي نواري، بالاي سطح جانبي با كاشي سفيد و خط نسخ درمتن آبي معرق كاري شده و حاوي آيه 16 و 17 از سوره آل عمران، ‌آيه 67 از سوره المومن و آيه 103 از سوره انعام است. 
درون برج مقبره شيخ صفي الدين و روي قبر، يك صندوق منبت كاري گرانبها وجود دارد كه ترصيعي زيبا از عاج دارد. در حاشيه بالاي سطح جانبي صندوق، در يك كتيبه مفصل از شيخ صفي نام برده شده است. بر ضلع شمالي بدنه همين صندوق، در لوحه اي از نقره با عبارت هايي به باني مرقد اشاره شده است:«باني هذا المرقد العليه و المشهد القدسيه الولي الله صفي الحق و الدين قدي سره، العبد موسوي الصفوي» 
در كنار قبر شيخ صفي، گور فرزندش صدرالدين موسي(باني بقعه) و شيخ ابراهيم معروف به شيخ شاه فرزند شيخ خواجه علي – سلطان حيدر ( پدر شاه اسماعيل) قرار گرفته است. بقعه از سمت شمال به قنديل خانه يا رواق پيوسته است و در ورودي آن در گوشه شمال باختري صحن قنديل خانه واقع شده است. طاق نماي در ورودي علاوه بر اين كه با كاشي هاي خوش رنگ و زيبا و معرق پوشيده شده است، چندين لوحه معرق كاري دارد. 


مقبره امين الدين جبراييل اردبيل

اين مقبره كه متعلق به امين الدين جبراييل پدر شيخ صفي الدين اسحق جد سلاطين صفوي است، ‌در روستاي كلخوران اردبيل واقع شده است. تاريخ بناي اوليه به نيمه اول قرن دهم هجري قمري مربوط است و در محوطه اي كه بناهاي متعدد دارد، محصور مي باشد. اين بناها شامل ديوار گلي بلند، مقبره امين الدين جبراييل، مقبره عوض الخواص بن فيروزشاه زرين كلاه، مقبره سيد محمد الاعرابي، بقعه سيد حمزه، مقابر داخل محوطه بقعه، مقابر خارج از محوطه بقعه مي باشند.
طرح بناي امين الدين جبرائيل به شكل مستطيل است كه يك ذوزنقه برابر ساق به ضلع شمالي از آن چسبيده و آن را به صورت شش ضلعي در آورده است. ابعاد بنا 8/14 ‍× 24 متر از شمال به جنوب مي باشد. ساق ها و قاعده هاي كوچك ذوزنقه، پهناي سه طاق ايوان مدخل رواق را تشكيل مي دهند. در ازاره مدخل ورودي كاشي كاري شده و بالاي آن يك بيت شعرنوشته شده است. بالاي درب ورودي، تصوير يك شير و يك پلنگ در دو سوي پنجره نقاشي شده و هر يك با يك زنجيره بسته شده اند، و نشان از سبك و سياق منسوب به دوره صفوي و اوايل سده يازدهم هجري دارند. طاق ايوان ساده است، اما طاق هاي دو سوي آن داراي گچبري و مقرنس كاري است. 
رواق، بنايي است مستطيل شكل كه با طاق ضربي آجري پوشيده شده و دو سوي خاوري و باختري آن نيز، دو خواجه نشين منظم ساخته شده است كه طاق ضربي آجري دارد. سقف رواق و خواجه نشين ها گچبري است، و با رنگ هاي آبي و طلايي و با اسليمي هاي ساده و توريقي و گل هاي شاه عباسي نقاشي شده اند. ازاره رواق، با كاشي معرق و در برخي قسمت ها با كاشي هاي هشت ضلعي منظم فرش شده و حد فاصل چهار كاشي، با مربع هاي كوچك پوشيده شده است. رواق مقبره از نظر تزيينات و رنگ، ملايم و هماهنگ مي باشد. ازاره كاشي كاري، مجمموعه گچبري و نقاشي سقف و ديوارها را كه در عين سادگي از تنوع شگفت از جهت طرح هاي مختلف برخوردار است در بر گرفته و فضايي مناسب را براي زايران فرآهم آورده است. 
در اين ميان، ‌در چوبي مقبره كه خود يكي از آثار بسيار ارزنده و جالب هنري مي باشد، بر جاي مانده است. روي اين در، منبت كاري هاي چشمگير بر اساس تقسيم بندي هندسي كار شده و اشعار گوناگون در قسمت هاي مختلف آن برجسته كاري شده است. پس از آن كه از اين در چوبي، وارد مقبره مي شويم، اتاقي به شكل مربع با چهار رواق قرار دارد كه همه آن ها مانند راهرو، ضربي آجري بوده و از داخل، گچ بري ومقرنس كاري شده است. همه سطوح آن در بدنه ديوار و سقف، با اسليمي هاي مختلف و ترنج ها و شاه عباسي ها نقاشي شده اند. 
آخرين تعميرات ومرمت كاري در اين قسمت مقبره به سال 1030 هجري قمري مربوط مي باشد و طاهر بن سلطان محمد نقاش، آن را انجام داده است. در متن بقعه مقبره، صندوق ساده شيخ جبراييل قرار گرفته كه ابعاد آن 50/1× 2×3 متر است. در بدنه ديوارهاي بقعه، لوحه اي كمربندي از كلام خدا گچبري شده است. در دو سوي شاه نشين جنوبي مقبره، دو اتاق شش ضلعي به قطر 30/3 متر و اضلاع 25/1 متر ساخته شده است كه از ويژگي هاي معماري مانند طاقچه بندي ديوارها، مقرنس كاري سقف، گچبري و نقاشي هاي سطوح گوناگون اتاق ها برخوردار است. اين اتاق ها مجموعه اي از انواع اسليمي ها و تركيبي از رنگ هاي سبز، آبي خاكستري، قهوه اي، قرمز، فيروزه اي در متن ها و صورتي، سفيد و طلايي بر گل ها و اسليمي ها است.


مقبره عوض الخواص بن فيروزشاه زرين كلاه اردبيل

اين مقبره در جوار مقبره شيخ جبراييل در روستاي كلخوران اردبيل واقع شده و روايتي، منسوب به جد چهارم آن شيخ، يعني عوض الخواص بن فيروزشاه زرين كلاه است. 


مقبره سيد محمد الاعرابي اردبيل

در محوطه شمال باختري بقعه شيخ جبراييل واقع شده و بناي آن به شكل مربع با ازاره كوتاه سنگي در ديوار ورودي، و پي سنگي در سه ديوار ديگر است. بناي اين مقبره آجري و گنبد آن ساده و كروي شكل است. داخل بنا يك هشت ضلعي منتظم با اندازه هاي متناوب وجود دارد كه در آن ‌مقبره اي است كه يك سنگ قبر مرمرين به ابعاد 2 × 5/0 متر دارد. روي اين سنگ، ‌عبارت «هذا مرقد سيد محمد اعرابي» نقر شده است. سيد محمد الاعرابي جد پانزدهم شيخ صفي الدين است.


مقابر داخل محوطه بقعه امين الدين جبراييل اردبيل

در محوطه داخلي بقعه شيخ امين الدين جبراييل، ‌مقبره هاي متعدد با سنگ گورهاي صندوقي و مكعبي وجود دارد كه همگي داراي نقش و نگارهاي چشمگير و نوشته هايي است كه نام ايمه اطهار و امامان بر آن ها نقر شده است. علاوه بر اين ها، اشكالي مانند سرو، شير، خورشيد، طاووس و نمادهاي مشابه روي اين صندوق هاي سنگي حجاري شده است كه از مهارت و استادي حجاران آن حكايت دارد. متاسفانه بيش تر اين سنگ قبرها فاقد نام و هويت صاحبان آن ها است. 


مقابر خارج از محوطه بقعه امين الدين جبراييل اردبيل

هفت قطعه سنگ قبر بسيار زيبا و پرنقش و نگار، اما بدون نام و نشان در جنوب خاوري بقعه شيخ جبراييل وجود دارد. اين سنگ ها به موازات و مجاورت هم در حاشيه يك گورستان بزرگ قرار دارند و به نام «هفت تنان كلخوران» معروف هستند. ابعاد سنگ ها برابر همديگر و در اندازه هاي 50/0 × 55/0 × 08/2 متر است. نقش هاي سطح جانبي سنگ ها شبيه هم بوده كه بر اثر مرور زمان برخي از آن ها عاري از نقش و نگار شده اند. 


كليساها در شهرستان اردبيل 

كليساي مريم مقدس اردبيل
در كوچه اي به نام ارمنستان گازران يا اونچو ميدان، كليساي متروكه اي وجود دارد كه كم تر از دو قرن قدمت دارد. از تاريخ دقيق بنا اطلاعي در دست نيست و تاريخ 1876 ميلادي كه روي در ورودي آن ديده مي شود به سال اهداء در به كليسا و نصب آن مربوط مي شود.
شكل كلي بنا به صورت مستطيل و شكل داخلي آن فضايي مربع شكل با چهاردرگاه بلنداست. بنا داراي يك طاق جناقي است كه روي آن گنبدي آجري به شكل چتر قرار گرفته است. پنجره هايي كه در پايين گنبد و در بدنه ديوار ساخته شده اند، نور داخل كليسا را تامين مي كنند.
محراب كليسا در قسمت خاور بنا واقع شده و مزين به تزيينات نقاشي، به صورت ترنج با گل هايي به رنگ سبز روشن و نارنجي در زمينه لاجوردي است. اندكي تزيينات نيز درازاره كليسا به چشم مي خورد. در چوبي كليسا با تزيينات هندسي زيبا، يادگار ميرزاييان از ارامنه اردبيل بود كه به ياد بود گالوست ميرزاييان پدر خانواده ساخت و به كليسا اهداء كرد. روي اين در، عبارت ذير به خط ارمني نوشته شده است:«اين درب خانه حقيقي خداست كه به رسم يادبود از طرف اگالوس مليك ميرزايانس به كليساي مريم مقدس هديه مي شود 1876».


عمارات و محوطه هاي باستاني در شهرستان اردبيل 

منزل وكيل الرعايا اردبيل

ارزش اين عمارت سبك معماري جالب آن و نقش اساسي صاحبان خانه در رخدادهاي تاريخي سده بيستم ايران و اردبيل است. اين خانه محل تجمع سران مستبد در جريان انقلاب مشروطيت بوده است. اين خانه قديمي در محله طوي اردبيل ساخته شده است.
بنا شامل حياط هاي متعدد، ساختمان مركزي و واحدهاي اندروني است كه در طراحي آن، تالار مركزي به واحدهاي جنبي آن اشراف دارد. سر در اصلي ساختمان داراي طاق نما با آجر و بند كشي منتظم بوده است و در قسمت باختري حياط بيروني نيز، ايوان و يك تالار زيبا قرار گرفته است. اين تالار روي زيرزميني با سقف آجر ضربي بسيار زيبا و پركار به ابعاد 50× 10/4 متر استوار شده است. ضلع خاوري تالار مشرف به حياط مي باشد. روبه روي ايوان، ستون هاي چوبي با اندودي از گچ، روي پايه هاي سنگي قرار گرفته است. داخل تالار، داراي طاق نما با مقرنس هاي گچي بوده كه نوعي آيينه بندي ظريف آن را پوشانده است.


خانه سيد هاشم ابراهيمي اردبيل

اين خانه در كوچه شهيدگاه اردبيل قرار گرفته و متعلق به مرحوم سيد هاشم ابراهيمي است كه پس از وفات ايشان وارثان قانوني از آن استفاده مي كنند. ورودي اين خانه، از يك هشتي كوچك در معبر كوچه است كه وارد حياط مستطيلي مي شود. ساختمان در دو طبقه زير زمين و هم كف ساخته شده است و تالار بزرگ و زيبايي دارد. نماي عمارت آجري است و روي ديوارهايي با ازاره سنگي، به ارتفاع يك متر استوار شده است. اين تالار با دو راهرو از سمت خاور و باختر به حياط مي پيوندد. بخش مهم اين خانه تالار عمارت است كه داراي دو رواق و يك شاه نشين است كه با پنجره هاي مشبك ريز و شيشه هاي الوان به صورت ارسي تزيين يافته و پنجره ها از مشبك كاري بسيار نفيس و زيبايي برخوردار ند. سر درهاي ورودي و خروجي تالار داراي مقرنس هاي گچي زيبا مي باشد. در متن ديوارهاي جانبي آن بر كتيبه هايي، اشعار متعدد و آيه قرآن به تاريخ «محرم الحرام سنه 1295» نوشته شده است.
زيباترين بخش تالار، گچبري هاي آن است. طاق نماهاي رواق ها به شكل شش پر و شاه نشين آن ده پر است كه مقرنس هاي زيبا و لچك طاق نماها و سقف، كاري هنري و با ارزش را نشان مي دهند. در ميان سقف اتاق، يك ترنج گچبري شده - كه در مركز آن يك گل گرد و مدور قرار دارد و برگ هاي آن به صورت بلوط پهن شده است- قرار دارد. در چهار گوشه سقف، لچك نقش اسليمي توريقي كه با سه رديف حاشيه قاب گرفته شده است، به چشم مي خورد. اين بنا درحال حاضر مسكوني است.


خانه حاج يوسف آقا صادقي اردبيل

اين خانه مجلل و با شكوه در كوچه راسته امام اردبيل به سال 1340 هـ. ق توسط مرحوم حاج ميرزا ابراهيم صادقي در طول چهارسال ساخته شد. اين عمارت در زميني به مساحت 1450 متر مربع و با زير بنايي در حدود 1750 متر مربع ساخته شده است. در ورودي آن به دالاني مستطيل شكل با نماي آجري و سقف چوبي منتهي مي شود كه گويا در زمان هاي قبل سقف اين ورودي آجري ضربي بوده است. نماي عمارت، آجري با پنجره هاي ساده چوبي مي باشد كه منتهي اليه ارتفاع آن در طبقه دوم به صورت كنگره درآمده است. نماي ديوارهاي ضلع جنوبي و باختري حياط داراي طاق نماهاي آجري است و قسمت اصلي ساختمان در سه طبقه ساخته شده كه مشتمل بر زير زمين، هم كف و طبقه بالا است. ساختمان داراي دو در ورودي مي باشد با دو راه روي مجزا و اتاق هاي قرينه، كه به يكديگر راه دارند. در اين بنا، از اسلوب معماري بسيار متين استفاده شده و مصالح به كار رفته در آن، با سليقه ويژه اي انتخاب شده اند. پله هاي ورودي به طبقه بالاي خانه از چوب گردو است. درها، كمدها، اشكاف و گنجه ها نيز با مهارت خاصي ساخته شده اند. 


خانه حاج ميرزا ابراهيم صادقي اردبيل

اين خانه در كوچه سرتيپ آباد در محله اوچ دكان اردبيل واقع شده و به علت سبك معماري سنتي و استفاده از هنر مقرنس و مشبك كاري در ارسي ها، داراي ارزش هنري است.
در تالار اصلي عمارت، بر طاق نماها و بالاي طاقچه ها، مقرنس هاي گچي ديده مي شود. در ازاره ديوارهاي جانبي بر يك كتيبه زيبا با خط نستعليق آيه الكرسي نقش بسته است. در نماي بيروني تالار – مشرف به حياط – سقف تالار به صورت دو بام ديده مي شود. عمارت ديگري به صورت بيروني در جنب اين ساختمان وجود دارد كه نماي آن آجري است. ساختمان داراي يك تالار در وسط و دو خواجه نشين است كه با تالار مرتبط هستند.
تالار داراي دو در ورودي خاوري و باختري است كه طاق نماهاي آن ها مقرنس كاري شده است. در ضلع شمالي روي شاه نشين تالار نيز نيم قوس مقرنس هاي گچي ديده مي شود. تالارداراي چهار ارسي مشبك كاري با شيشه هاي الوان است كه استادان مشهور خلخا لي آن را ساخته اند. برخورداري از هنر ظريف مشبك و گره چيني از ويژگي هاي اين ساختمان مي باشد. در ازاره بيروني تالار، روي ديوارهاي جانبي ساختمان، نقاشي هاي زيبا با رنگ روغن از مناظر طبيعي، شكارگاه، تصوير حيوانات اهلي و وحشي نقش بسته است

شهر زيباي كليبر

فسيل‌هاي منطقه فسيلي مراغه قدمت هفت ميليون ساله اين منطقه را به عنوان نخستين اثر ملي، طبيعي و فسيلي ايران بازگو مي‌كنند.

اين منطقه يكي از غني‌ترين مناطق سنگواره‌اي جهان بوده و در آخرين مطالعات صورت گرفته فسيل‌هاي اجداد ماموت، زرافه و آهو در اين منطقه كشف شده‌است. لايه‌هاي فسيلي موجود در مراغه مربوط به اواخر دوران نوزيستي زمين‌شناسي يعني چهار تا هفت ميليون سال قبل هستند كه با انجام كاوش‌هاي علمي مي‌توان اطلاعات بسيار دقيقي را از زندگي جانوران غول‌پيكر در اين منطقه به دست آورد. منطقه فسيلي مراغه به دليل دارا بودن فسيل ماستادون و ماموت‌ها (سنگواره‌هاي پيش از تاريخ) داراي شهرت جهاني بوده و هم اكنون مورد حفاظت ويژه سازمان حفاظت محيط زيست قرار دارد. منطقه فسيلي مراغه به عنوان نخستين اثر ملي، طبيعي و فسيلي ايران از بالاترين رده‌هاي حفاظتي سازمان محيط زيست است. به گزارش خبرگزاري جمهوري اسلامي اين منطقه در شوراي عالي حفاظت محيط زيست ايران به عنوان اثر ملي و طبيعي به تصويب رسيده است.

son nefes

چشمه هاي معدني و آبگرم هاي اروميه :

چشمه معدني هفتابه
چشمه معدني هفتابه حدود 50 كيلومتري جنوب غربي اروميه در دهستان مرگور و يك كيلومتري شرق دهكده هفتابه قرار دار. حوضچه طبيعي در كناره بستر رود به وجود آمده و با تكه سنگهاي بزرگي از رودخانه جدا شده است .

چشمه قينرجه
اين چشمه در 27 كيلومتري جاده اروميه سلماس و 7 كيلومتر بهد از كارخانه قند واقع شده است . وآب آن از دو محل خارج مي شود.

آبگرم ايستي سو 
اين آبگرم در 69 كيلومتري جاده اروميه - سلماس واقع شده و آب آن از چندين نقطه در دامنه تپه اي از زمين خارج مي شود و حوضچه هاي طبيعي جالبي را به وجود آورده است روي يكي از حوضچه ها اطاقكي ساخته اند كه اغلب زنان از آن استفاده مي كنند.

چشمه معدني زنبيل
چشمه زنبيل در 36 كيلومتري شمال شرقي اروميه در شرق سپرغان و در پايه دامنه شرقي كوه زنبيل در دهستان نازلو چاي واقع شده است . چشمه حوضچه طبيعي دايره اي شكل به قطر 4 متر و عمق 20 تا 25 سانتي متر را تشكيل مي دهد و گاز از كف آن به طور دائم خارج مي شود مقدار آب اين چشمه در حدود 10 ليتر در ثانيه است اطراف حوضچه راسنگ گذاري كرده اند و رسوب اكسيد آهن روي تكه سنگهاي اطراف حوضچه مشاهده مي گردد.


چشمه زندان سليمان
چشمه آب معدني زندان سليمان بين احمد آباد عليا و كوه زندان در شهرستان مياندواب واقع شده و حدود 1980 متر از سطح دريا ارتفاع دارد. از ميان چشمه هاي گوگردي دو چشمه در قسمت غربي كوه زندان قرار دارد كه اهالي محل از آن براي استحمام استفاده مي كنند حوض يكي از اين دو به شكل مستطيل و به اندازه 2/20*4/35 متر است و نيم متر عمق دارد . آبدهي اين چشمه يك ليتر در ثانيه است و پس از خروج از حوض با فاصله تقريبا 50 متري در زمين فرو مي رود. چشمه دوم تقريبا در فاصله 16 متري غربي چشمه اول قرار دارد حوض آن بيضي شكل و طبيعي و قطرش 6/3 و 5 متر است عمق اين چشمه متفاوت و حداكثر 60 ثانتيمتر است . در اين ناحيه مظهر هاي ديگري نيز وجود دارد كه آب آنها پس از عبور از سطح زمين رسوبهاي سفيد كربنات و منيزيم باقي مي گذارد كه حتي از دور به صورت مسير هاي سفيد رنگ ديده مي شود . آب اين چشمه ها جزو آبهاي سولفوره است كه داراي مصارف درماني دردهاي مفصلي و روماتيسمي است.



چشمه معدني ويشليق
چشمه معدني ويشليق در 500 متري جاده خاكي منشعب از 12 كيلومتري جاده خوي - تبريز قرار دارد . مظهر چشمه ويشليق در دامنه جنوبي و در حدود 10 متري پاي تپه قرار گرفته است

چشمه معدني ايواوغلي
اين چشمه در شمال شرقي خوي و در قسمت جنوبي جاده دهكده ايواوعلي واقع شده اند و از دو محل نزديك به هم از زمين خارج مي شوند

چشمه معدني بولاغ بيلوار
دهكده بيلوار در شمال شرقي خوي واقع شده است و شور بلاغ در حدود 700 متري جنوب دهكده در پاي يك تپه رسوبي خاك رسي در كناره راست بستر رودخانه قرار دارد آب از پاي تپه از زمين خارج مي شود و حوضچه طبيعي كم عمقي را تشكيل مي دهد كه تقريبا بيضي شكل است و دو قطر آ به ترتيب 2 و 3 مترمي باشد

چشمه معدني زارعان ( زواران )
دهكده زارعان در شمال غربي بيلوار واقع شده و فاصله اين دو از طريق دهكده بزندي 5 كيلومتر است . در 4 كيلومتري غربيدهكده چشمه معدني زارعان قرار گرفته و در محل به نام قيز مشهور است

چشمه معدني كلوانس
3 كيلومتر بهد از چشمه دسته دره دهكده قوروچك عليا قرار دارد و 5 كيلومتر بعد از آن دهكده شوريك واقع شده است چشمه كلوانس در جنوب غربي دهكده كلوانس قرار دارد چشمه در كنار غربي دره كوچكي كه شمالي - جنوبي است قرار گرفته است

چشمه معدني دسته دره
اين چشمه در شمال غربي خوي واقع شده و از مظهر آن تا پاي دامنه سنگهاي آهكي و چند تكه سنگ سيلابي تشكيل شده است .

چشمه معدني شگفتي
اين چشمه در دامنه جنوبي كوههاي آق بلاغ و شمال دهكده شگفتي در منطقه سيه چشمه واقع شده است .

چشمه معدني ميناس
چشمه ميناس در روستاي ميناس ( جنوب شرقي سلماس ) واقع شده است .

چشمه صدقيان
دهكده صدقيان در شمال شرقي سلماس واقع شده است . مظهر آب و حوضچه طبيعي آن به صورت مثلث متساوي الاضلاع با ضلع 75 سانتي متر و عمق 40 تا 50 سانتي متر است

چشمه قره شعبان
دهكده قره شعبان در 6 كيلومتري جاده خوي - تبريز واقه شده است و در يك كيلومتري جنوب آن تچه اي وجود دارد كه بالاي آن امامزاده اجاق قرار گرفته است اهلي روستا چشمه را با خاك وسنگ كور كرده اند صداي آب از زير زمين هنوز هم به گوش مي رسد

چشمه معدني نوايي
دهكده نوايي در شمال شرقي خوي و 9 كيلومتري جاده خوي - تبريز واقع شده است و چشمه معدني نيز در كنار آن قرار دارد . مظهر چشمه معدني نوايي در كناره شرقي بستر رودخانه واقع شده است


آبگرم قارنجه
اين چشمه در 5 كيلومتري دهكده قارنجه در دره اي نام دره رودخانه آغ چاي قرار گرفته است

چشمه معدني خان
چشمه معدني خان در 41 كيلومتري جنوب غربي خوي در ناحيه خان واقع شده است . مظهر اصلي آن يك حوضچه طبيعي كوچك مثلثي شكل را به وجود آورده كه راس آن به طرف رودخانه مجاور است

چشمه معدني رازي
در كنار دهكده رازي ( 6 كيلومتري قطور ) قرار دارد آب با گاز از مظهر چشمه بيرون مي جهد و رسوب اخراجي اكسيد آهن بر جاي مي گذارد.

آبگرم شوط آباد
روستاي شوط آباد در 27 كيلومتري جنوب شرقي ماكو واقع شده است 2/5 كيلومتر بعد از شوط آباد تپه اي وجود دارد كه آب گرم از بالاي آن خارج مي شود مظهر اصلي چشمه را يك حوضچه طبيعي به شكل كثير الاضلاع غير منتظم تشكيل ذشده است .

آبگرم باش كندي
چشمه آبگرم باش كندي در فاصله دو كيلو متري روستاي باش كندي و 13 كيلومتري جاده ماكو - بازرگان واقع شده است در اين ناحيه دره وسيعي وجود دارد كه غربي شرقي است و چشمه آب گرم در سمت راست بستر رودخانه و دامنه ارتفاعات آهكي جنوب دره قرار گرفته است.

چشمه معدني عرب ديزج
در 300 متري دهكده اي به همين نام در اطراف ماكو است در اين محل دو چشمه وجود دارد كه يكي از آنها در پايه كوه كم ارتفاعي واقع شده و مقدار آب آن خيلي زياد است و به طرف جنوب جريان دارد و ديگري به فاصله تقريبا 100 متري جنوب شرقي چشمه اول قرار گرفته است و سپس با آب چشمه اول يكي مي شود و به طرف جنوب جاري مي شود.