آشنايي با برج سه گنبد(اوچ گونبز)

سه‌گنبد نام برجي است در جنوب شرقي شهر اروميه مركز استان آذربايجان غربي

اين بنا آرامگاه بوده و در سال ۵۸۰ قمري در جنوب شرقى اروميه ساخته شده.

مقبره يا برج آجري سه گنبد متعلق به قرن ششم هجري بوده و در مدخل بنا سه كتيبه به خط كوفي باقي مانده است.

برخى از مورخين عقيده دارند كه اين بنا به جاى آتشكده اي از دورهٔ‌ ساسانى احداث شده است، ولى هيچ‌گونه سند معتبرى مبنى بر صحت ادعاى خود ندارند.

از سوى ديگر در مدخل بنا سه كتيبه به خط كوفى است كه آن را از سنگ تراشيده‌اند و در پايان كتيبه، محرم سال ۵۸۰ هجرى خوانده مى‌شود. از اين رو شايد بتوان مقبره يا برج آجرى سه گنبد را متعلق به قرن ششم هجرى دانست.

طبق اين كتيبه اين بنا به دستور يكي از امراي سلجوقي به نام شيث قاطه المظفري ساخته شده است. از نظر معماري اين بنا با مقابر قرن ششم هجري قمري بخصوص مقابر مراغه و ساير مقبره هاي دوره هاي سلجوقي مشابهت فراواني دارد.

بناي تاريخي سه گنبد عبارت است از سكوي بلندي كه به شكل استوانه و مدور ساخته شده است.

قطر بنا 5 متر و ارتفاع آن 13 متر مي باشد. ساختمان فعلي دو طبقه است و در چهار سمت آن دريچه‌هايي وجود دارد.طبقه اول به نام سردابه خوانده مي شود كه داراي پوششي قوس‌دار است و بدين وسيله از طبقه دوم مجزا مي‌شود.

درب كوچك طبقهٔ اول ۱ متر و ۷۰ سانت ارتفاع دارد. طبقهٔ دوم كه اتاق مقبره خوانده مى‌شود داراى درى به ارتفاع دو و نيم متر است.

به عبارت ديگر، ‌بناى استوانه‌اى شكل مدور داراى دخمه‌ايست كه قسمت فوقانى آن را به وسيلهٔ آجر تبديل به بنايى شامل اطاق مقبره كرده‌اند و مدخل آن در يك قالب معمارى پر نقش و نگار محاط شده و در بدنهٔ استوانه‌اى برج تعبيه شده است؛ درگاه ورودى آن در ميان طاق‌هاى سطحى واقع شده و از لحاظ معمارى زينت‌ خاصى به آن بخشيده است.

سقف اصلي گنبد و ديوارهاي آن تماما سالم و بر جا مي باشد. طبقه دوم بنا مانند ساير مقادير دوره سلجوقي روي سردابه احداث شده است.

تزئينات سر در ورودي مقبره در نوع خود كم نظير مي‌باشد و به صورت قطعات سنگ و گچ با نقوش هندسي و كتيبه به خط كوفي تزئين شده است.

مصالح قسمت‌هاي تحتاني بنا تا ارتفاع حدود 3/6 متر از سنگ‌هاي تراش خاكستري رنگ ساخته شده و از اين قسمت به بالا تمام مصالح بنا از آجرهاي چهار گوش مي‌باشد.

ماجرا از اين جا شروع شد كه روزي اعراب پا برهنه سوسمار خور  به ايرانشهر لشكر كشيدند و لشكريان قدرتمند امپراتوري ساساني(كه به قول پارسيان يكي از دو ابر قدرت جهان بود!!!؟) را كه از زمان اشكانيان در گير نبرد هفتصد ساله با روميان بود و گهگاهي نيز كه با تركها درگير ميشد را در نبرد هاي ذات السلاسل و قادسيه و نهاوندبه سختي شكست دادند بهشت ايران زمين يعني همان دوردانه عالم و تمدن پيشرفته را كه بشريت بسيار مديون آن است را نابود كردند و تبار شهرياران آريا نزاد را بر انداختند از زمان فتح ايرانشهر بدست اعراب، ظلم و ستم هاي آنان شروع شد و با روي كارآمدن سلسله اموي ظلم و ستم  حكام عرب مضاعف شد و عمال بني اميه در هر گوشه از ايران شهر ظلم و جور فراوان مي كردند و كتابخانه ها مي سوزاندند و دختران زيباروي پارسي را به بردگي مي بردند و از دختران ايراني كه همه از نسلشهرياران و بزرگان و پهلوانان و... بودند دختري مي بردند و ايرانيان را موالي مي ناميدند و ايرانيان متمدن را برده و نوكر اعراب وحشي سياه پوست سوسمار خور كرده بودند اين ماجرا ها و ظلم ستم ها آنقدر ادامه يافت تا ايرانيان (يعني خراساني ها شورش كردند و سياه جامگان ايراني بني اميه را نابود كردند و عباسيان را به جاي آن ها نشاندند درست بعد از دو قرن سكوت رفته رفته پارسيان در دستگاه خلافت عباسي نفوذ يافتند و رفته رفته از نفوذ اعراب مي كاستند و موفق شدند اولين دولت هاي نيمه مستقل آريايي از قبيل طاهريان و صفاريان و زياريان و در نهايت سامانيان را تشكيل دهند همزمان با آن دوران افكار باستان گرايي  و بازگشت به شكوه و عظمت گذشته  در ميان امراء تاجيك و مردمان و بزرگان و دهقانان بازمانده از روزگار ساسانيان كه در قلمرو و سرزمين آنان بودند  ريشه دوانده بود در اين زمان فرقه و طبقه جديدي در ميان تاجيك ها پديد آمدند كه همان شعراءبودند و شعر تاجيكي  متولد شد دول  تاجيكي فوق رفته رفته بزرگتر و قدرتمند تر شده و در نهايت ثروت و مكنت ودر نتيجه دربار و بارگاه انها گسترش يافت و شاعر پروري در ميان آنها رواج يافت و اشعار زيادي در مدح امراء و شهان پيش از آن و...  به زبان تاجيكي سروده شد  در اين دوره شعرايي مانند فردوسي و دقيقي طوسي(زرتشتي بوده است) كه از دهقانان بازمانده دوران ساسانيان بودند پاي به عرصه وجود گذاشتند و تصميم گرفتند انديشه هاي باستان گرايانه آريايي خود را به صورت شعر در آورند كه ضريب نفوذ و مانده گاري آن افزايش يابد بنابرين  بايد زبان فارسي دري را زنده مي كردند ولي اين امر ممكن نبود چرا كه چهارصد سال از تاريخ فتح ايران مي گذشت و زبان فارسي دري در زير ضربات سنگين زبان قدرتمند عربي نابود شده بود و تمامي تواريخ و كتاب علمي و فلسفي و تاريخي و فقهي و مذهبي به زبان عربي نوشته مي شدند پس تصميم گرفتند كه زبان تاجيكي را كه در ماورائ النهر تكلم ميشد و با زبان فارسي دري هم خانواده بود را جايگزين فارسي دري نموده و آن را فارسي قلمداد نمايند پس شروع به جايگزين كردن لغات تاجيكي و حتي سغدي به جاي لغات عربي نمودند و با تركيب آنها با مجموعه لغات كم باقيمانده از زبان فارسي دري شروع به سرودن مجموعه هاي بزرگي نمودند اما براي نيل به اهداف ايددولوزيك خود و ترويج روحيه باستان گرايي ما بين پارسيان نياز به دشمن مشتركي داشتند تا بتوانند در پرتو زبان واحد و دشمن واحد و اسطوره هاي  پهلوانان بزرگ  حركت خود را عيني كنند روميان كه 700 سال با پارسيان جنگيده بودند و ديگر وجود نداشتند و بازمانده آنها يعني دولت بيزانس در قسمت هاي كوچكي از آناتولي واروپا بودند و  پارسيان چهارصد سال بود كه با آنها رابطه نداشتند و عملا از حافظه تاريخي مردم فراموش شده بودند مي ماند اعراب ،حكومت هاي تاجيك علي الرغم اينكه توانسته بودند عملا خلافت را از فلات ايران و مخصوصا ماورا النهر و سيستان و نواحي داخلي ايران بيرون كنند و علي الرغم روحيه باستان گرايي جهت كسب مشروعيت و وصل خود به شاهان و خاندان هاي بزرگ سابق به شدت تحت نفوذ مذهبي و سياسي خلافت بودند و مشروعيت خود را از جانب خليفه مي گرفتند و هرگونه توهين به اعراب و مخالفت با آنها و تحقير بهلوانان آنان در حقيقت توهين به اسلام و خلافاي رسول الله (از جمله ابوبكر ،عمر و عثمان و ساير صحابي بيامبر )كه ظبق دستور و فرامين الهي و بيش بيني بيامبر در جريان جنگ خندق  عليه كفار جهد كرده و در راه خدا با تقديم شهداي بسيار توانسته بودن اسلام را گسترش دهند و اسلام را به ايرانشهر بياورند در ثاني جنگ هاي ايران و اعراب هنوز در خاطره ذهني پارسان حك شده بود و مدت طولاني از آن نگذشته بود و نتيجه ان جنگ ها هم مشخص بود كه سباهيان ايران در عرض مدت كوتاهي چندين شكست سنگين را متحمل شدند و ايرانشهر توسط مسلمين فتح شد در ثاني جنگ هاي فوق در عرض مدت كوتاهي اتفاق افتادند و نمي توانستد ضمينه خوبي براي داستان سرايي با مضمون ايدولوزيك باشند بس ناگذير توجه تيم فكري فردوسي به جانب تركها گرايش بيدا كرد براي انكه رفته رفته تركها به نواحي داخلي فلات ايران كوچ مي كردند و اين امر ناگذير منجر به اختلاط خوني انها با پارسي ها ميشد كه فردوسي و همفكرانشان كه دغدغه خون آريايي را داشتند به هيچ وجه اين امر را بر نمي تافتند ثانينا فردوسي با توجه به نبوغ زياد خود و آشنايي با مسائل سياسي با توجه به اينكه هميشه دهقانان جزو طبقات مهم و تاثير گذار در دولت هاي پيش از اسلام در ايران بوده اند متوجه نفوذ تركها در دولت هاي تاجيك و و تشكيل دولت هاي ترك در جوار دول تاجيك بود و با توجه به زوال تدريجي دول تاجيك از جمله مهمترين آنها يعني سامانيان  و قدرت گيري دول ترك  و ترس دول تاجيك از آنها و همچنين جنگ هاي به نسبت نه چندان زياد دول فوق با ساسانيان تصميم به معرفي عنصر ترك به عنوان دشمن اصلي در شاهنامه اش گرفت اما هنوز سناريوي او تكميل نشده بود او مي بايست به شاهنامه اش رنگ و بوي مذهبي مي داد اما چه مذهبي او از اختلافات داخلي مسلمين آگاهي داشت و مي دانست جهان اسلام به دو دسته ي شيعه و سني تقسيم شده اند و خوب مي دانست تركها بشدت سني هستند پس براي ايجاد هويت مستقل براي پارسيان و يافتن عامل تفرقه ميان پارسيان مسلمان و تركان مسلمان علي رغم عدم اعتقاد باطني خود به اسلام و مذاهب آن چه شيعه و چه سني در كتابش به ترويج تشيع پرداخت و پهلوانان كتابش را مردان خدا جو و در حقيقت شبيه علي (ع) وانمود نمود حال سناريوي او تكميل شده بود و حال نياز به خلق شاهان و پهلوانان و شخصيت پردازي آنها بود او در خلق اين پهلوانان بيشتر از تخيل خود استفاده نمود اما گروهي از پهلوانان و شاهان او داراي شخصيت هاي واقعي در ادوار باستان بوده اند و فردوسي نام آنان را شنيده بود  او كتاب خويش را به سه دوره تقسيم كرده بود دروره اساطيري يعني دوران كيومرث سيامك و هوشنگ و جمشيد كه اولين سنگ بناي ايرانشهر را پايه مي گذارند در اين دوران فردوسي شروع به خلق و دشمن سازي براي اين شخصيت ها مي نمايد اين دشمنان عبارتند از ديوان (ديو سپيد و ارزنگ ديو اكوان ديو و قس علي هذا ) اما در حقيقت فردوسي با خلق ديوان ساكنان پيشين فلات ايران را كه از اقوام ديگر از جمله اورارتويي ها و كاسي ها و ايلامي ها و غيره را اقوام شيطاني و ديو خطاب مي كند تا تصرف فلات ايران را توجيه و همچنين سابقه ي تاريخي آنها را كتمان و رواج و تمدن سازي و شهر نشيني و مدنيت در فلات ايران را مختص به ورود آريايي ها بداند دشمن دوم  ضحاك ماردوش فرزند مرداس پادشاه اقوام سامي همسايه ايرانشهر است كه فردوسي با تازي ناميدن اين پادشاه كه شخصي شيطاني و متجاوز است در حقيقت مي خواهد هجوم اعراب را با هجوم ضحاك كه تازي است شبيه سازي كند و بگويد كه مسلمين همان بازماندگان ضحاك پادشاه ظالم و ماردوش اعراب هستند(جالب اينجاست ك او نه عرب بلكه همان آزي دهاك پادشاه ماد است كه جد كوروش بوده است و فردوسي مي خواسته بدين وسيله كوروش تاريخي و يا همان فريدون شاهنامه را  آغاز گر و احياء كننده ايرانشهر  قلمداد نمايد و  و آغازتاريخ ايران را به دوره هخامنشان منحصر كند ) قبلا هم به ايرانشهر حمله نموده اند سومين دشمن تور و سلم هستند كه از روي حسد و قدرت طلبي و باطن اهريمني خود ايرج نياي بزرگ پارسان را به قتل مي رسانند و در دل هواي تصرف ايرانشهر را دارند در اينجا فردوسي شالوده و زيربناي اصلي دشمني توركها و پارسيان را مي گذارد تا براي اين دشمني سابقه و ريشه تاريخي بتراشد و علت علل اين دشمني را به خواننده قالب نمايد تا در بخش هاي بعدي بتوانند اين دشمني را بپروراند در بخش دوم شاهنامه ما شاهد دوران پهلواني هستيم مهمترين مشخصه اين دوران ظهور پهلوانان  بزرگ پارسي و جنگاوران شيطان صفت ترك و جنگهاي بزرگ در اين دوره است در اين دوره ما شاهد برخورد شديد دو تمدن تورك و پارس هستيم كه آغاز كننده همه اين جنگها تورانيان هستنداز مهمترين شاخصه هاي اين دوره ظهور پهلواني خارق العاده و شكست ناپذير و جوانمرد و دين مدار به نام رستم است فردوسي در خلق اين شخصيت نظر به شخصيت رستم فرخزاد داشته است، رستم فرخزاد سپهسالار بزرگ پارسيان در جنگ قادسيه بوده كه با شكست وي از سعد بن ابي وقاص اعراب مداين و ايرانشهر را فتح نمودند فردوسي با خلق اين شخصيت شكست ناپذير در حقيقت قصد انحراف افكار پارسيان را از شكست قادسيه و رستم شكست خورده كه در حافظه تاريخي پارسيان ثبت شده بود را داشت در حقيقت رستم شكست خورده واقعي در قالب و كالبد رستم خيالي تبلور ميافت و تبديل به جنگآوري بزرگ و فاتح در قبال تركها تبديل مي شد در اين دوره دولتي از توركان يعني توران در همسايگي ايرانشهر وجود دارد كه پادشاه آن افراسياب است كهابا خاقان و فغفور چين همدست است فردوسي در خلق شخصيت افراسياب بيش از همه نظر به سلطان محمود غزنوي داشته و در حقيقت افراسياب شاهنامه همان سلطان محمود غزنوي است كه در سر هواي تسلط بر ايرانشهر را دارد افراسياب شرير و بدزاد و خونريز و متجاوز همان سلطان محمد غزنوي است كه تمدن پارسيان را در زمان فردوسي تهديد مي كند در اين دوره جنگ هاي بزرگي ما بين تورانيان و پارسيان در مي گيرد و اين هميشه رستم است كه سپاهيان شكست خورده ايرانشهر را با كشتن تك تك پهلوانان ترك به سر منزل پيروزي مي رساند اما براي تكميل كردن سناريوي خود در ترك ستيزي در اين دوره دست به خلق چند ترازدي نيز مي زند ترازدي سهراب و رستم فردوسي با خلق شخصيت سهراب در حقيقت مي خواهد اعلام كند در شاهنامه اش به غير پهلوانان پارسي هيچ پهلوان ديگري حتي حق حيات ندارد حتي اگر فرزند رستم باشد سهراب فرزند رستم و تهمينه دختر شاه سمنگان از فرمانروايان سرزمين توران است كه هنگامي كه بزرگ مي شود به دنبال يافتن پدر حركت مي كند و چون مي فهمد پدرش رستم است با سپاهي كه افراسياب به او داده به ايران حمله مي كند و مي خواهد كه رستم را پادشاه ايرانشهر بكند و ليكن بدست پدرش كشته ميشود گويي اين سرنوشت سهراب است كه علي الرغم اينكه پهلواني بزرگ است به سادگي به دست پدري كه او را بوجود آورده نابود شود چرا كه نيمي از او تورك است و شرير و رستم در نابود كردن اين غده از هيچ عملي امتناع نمي كند حتي ناجوانمردي. فردوسي در خلق عمدي صحنه كشته شدن سهراب توسط پدرش رستم در حقيقت نگراني خود را از اختلاط نزادي پارسيان و توركان نشان مي دهد و مخاطبانش را از آن بر حذر مي دارد ديگر ترازدي اين دوره ماجراي سياوش است سياوش شاهزاده ايران به توران مي رود و داماد افراسياب مي شود اما به تحريك و حسادت گرسيوز در توران كشته مي شود و اميد آينده ايرانشهر كه رستم اورا تربيت كرده تبديل به نا اميدي مي شود جنگ هاي طولاني در ميگيرد تا اينكه كيخسرو فرزند سياوش و فرنگيس دختر افراسياب با كمك رستم تورانيان را شكست مي دهند و افراسياب به دست كيخسرو كشته مي شود بعد از آن كيخسرو از شاهي استعفاء ميدهد تا فرزندش شاهي كند هدف اوليه و اصلي در اين قصه نقطه پاياني و كناره گيري كيخسرو از شاهي است فردوسي در اين ترازدي نيز اينبار به گونه اي ديگر پيام ترازدي قبلي را تكرار مي كند و آن اينكه شخصي كه نزادش نيمي تورك و نيمي آريايي باشد نبايد در ايرانشهر سلطنت كند هرچند فرزند سياوش باشد و هرچند از نسل شاهان چرا كه خباثت در خون اوست و نبايد بر خاك پاكان سلطنت كند و باز هم نگراني خود را از به هم اميختگي خون تورك و پارس اعلام مي دارد و كيخسرو براي در امان ماندن مردم از شر وجودي او سلطنت را رها ميكند تا به آخر عمر به عبادت مشغول شود اما هدف ثانوي فردوسي از اين ترازدي نگراني از همزيستي پارسيان با توركان است كه امكان هر نوع همزيستي و دوستي و اتحاد با توركان را غير ممكن قلمداد مي كند و عنصر تورك را عنصري غير قابل اعتماد و خشن و خائن و فرصت طلب معرفي مي كند كه اگر فرصت بيابد كسي را كه به او امان آورده يا با او متحد شده را از پاي درخواهد آورد و در حقيقت گناه كشته شدن سياوش را تا حدودي به اشتباه او در اتحاد و دوستي به جاي جنگ و پيكتر با توركان ميداند ،يكي ديگر از شواهدي كه دلالت بر تحريف تاريخ به دست فردوسي دارد ماجراي حمله بهمن به زابل و به آتش كشيدن آن است امروزه شهرسوخته كه در نزديكي شهر زبل قرار دارد كشف شده است و قدمت ان به هشت هزار سال مي رسد اين نكته ثابت مي كند فردوسي براي تغزيه كردن شاهنامه اش از مواد خام تاريخي كه قبل از ورود آريايي ها به وقوع پيوسته اند استفاده كرده و آنها را مربوط به دوران ورود اريايي ها دانسته است پس مشخص مي شود شخص رستم و ماجراي كشتن اسفنديار و حمله بهمن به زابل و آتش كشيدن ان واقعيت ندارد و مربوط به قبل از ورود اريايي ها است پس از اين دوره ،دوره تاريخي شاهنامه شروع مي شود كه اين بخش بانسبه واقعي تر است كه از حمله اسكندر به ايرانشهر كه بسيار مجمل است آغاز مي شود و جنگهاي ايران و روم كه چندان مفصل نيست و سپس به حمله اعراب به ايران مي پردازد و شاهنامه اش را با تلخي و بدوبيراه به اعراب و فاتحين اسلامي تمام مي كند جالب اينجاست هنگامي كه شاهنامه تمام ميشود دوراندوران ديگري است آنچه كه فردوسي براي عدم وقوع آن تلاش كرده بود به وقوع پيوسته تركات وارد ايرانشهر شدهاند  و غزنويان تمامي دولت هاي تاجيكي را نابود كردهاند و نيمي از ايرانشهر ترك شده اند اما خود نيز متوجه مي شود اين توركان با تورانياني كه او خلق كرده متفاوتند سلطان محمد غزنوي با افراسيابي كه فردوسي خلق كرده متفاوت است اينان هيچ كدام قصد نابودي ايرانشهر را ندارند بلكه سلاطين و قومي هستند كه دربار بزرگ خود را كه صدها برابر بزرگتر از دربار سلاطين فارس و تاجيك هستند باز كردهاند و شعراء پارسي رادر آن جا داده اند و شعر فارسي را در كنار زبان تركي رواج مي دهند صد ها هزار دينار خرج مي كنند و شعراي فارسي را عزيز مي دارند انوري و عنصري و فرخي و ديگران بزرگان شعرفارسي عزيزان درگاه توركانند مورد لطف سلطان حتي بيش از جنگاوران تورك سلطان حال جناب فردوسي هم به اين همه لطف تمدن عدل انصاف و دانشپروري تمع نمود و كتاب شاهنامه اش را به درگاهي تقديم نمود كه سراسر توهين و فحش و ناسزا و تحقير نثار آن كرده بود اما سلطان تورك به او احترام گذارد عزيزش نكرد ولي ذليلش هم  نكرد  به او لبخند نزد ولي چهره در هم هم نكرد ثنايش نگفت ولي دشنامش هم نداد  دينارش نداد ولي درهمش داد! چرا كه شعر او طلا نبود مس بود !

چرا در هزار سال حكومت تركان بر ايران، فارسي زبان رايج بود و نه تركي؟!

  شايد كمتر آذربايجاني در ايران بوده باشد كه با اين سوال سخت روبرو نشده و به دنبال پاسخ اين معماي عجيب نبوده باشد؛ كه چرا بزرگترين دانشمندان، متفكران، عارفان و شاعران ايران بعد از اسلام كه بسياري از آنها از جمله ابن سينا، ابوريحان بيروني، مولوي، نظامي گنجوي و ... اساسا ترك زبان بوده اند اما يا به زبان عربي (در قرون اول بعد از اسلام) و يا به زبان فارسي نوشته اند و كمتر شوونيست فارسي بوده باشد كه از اين مساله به ذوق و شوق نيامده و زهردارترين طعنه ها را از اين طريق بر آذربايجانيان و زبان تركي وارد نكرده باشد!

در اينجا و به مناسبت روز جهاني زبان مادري، نگاهي نو و از زاويه اي جديد به اين مساله مطرح مي شود تا پرتوي نوراني بر تاريكي اين معماي به ظاهر پيچيده و غير قابل توضيح باشد و حقايقي را كه كمتر مطرح شده، در برابر چشمان حقيقت بين قرار دهد.

قبل از ورود به اين بحث، ابتدا بايد مقدمه اي براي آشنايي با فضاي فكري و اجتماعي دوران كهن آورده شود تا تفاوتهاي انكار ناپذير آن دوران با جامعه امروزي كه در واقع كليد حل معماي فوق است، شناخته شود زيرا اگر بخواهيم دوران گذشته را با فضاي فكري امروز بررسي كنيم مطمئنا با تناقضاتي غير قابل توضيح مواجه خواهيم شد.

بي ترديد خط و نوشتار عامل اصلي حفظ و بقاي تمدن بشري و انتقال آن به نسلهاي بعدي و حافظ اين ميراث گرانقدر بشري در دوران طولاني گذر از توحش به تمدن بوده و آن را از گزند جنگها و بلاياي طبيعي رهانيده و به نسل امروزي رسانيده است. در اين بين نقش اديان و مذاهب و همچنين مبلغين مذهبي در حفظ و توسعه خط و نوشتار انكار ناپذير است. تمامي تمدنهاي بزرگ كهن، كتابهاي مقدسي داشته اند كه آرزوها، آرمانها و قواعد اخلاقي و اجتماعي تمدن مذكور را بيان مي كردند. قديمي ترين كتاب شناخته شده بشري، "گيل گميش" سومري هاست كه امروزه ثابت شده، زبانشان به مانند زبان تركي امروزي از خانواده زبانهاي التصاقي بوده است. آنها، هم خط را اختراع كردند و هم تمام اسباب و لوازم يك تمدن بزرگ بشري را بنا نهادند.

بنابراين زبان و خط نوشتاري در دوران كهن برخلاف دوران امروز نماينده نژادها و مليتها نبوده بلكه نماينده اديان و مذاهب بوده است و هرچند زبان شفاهي هر مليت و قوميتي در زندگي روزمره جاري بوده و نيازهاي ارتباطي آنها را برطرف مي كرده، اما تمام پيروان يك دين و آيين، نوشته هاي خود را به زبان كتاب مقدس خود مي نوشتند و اصولا در هر دوره اي از تاريخ كهن زبان كتاب مقدس، زبان علمي و حكومتي نيز بوده است.

يكي ديگر از تفاوتهاي آشكار دوران كهن نسبت به دوران ما محدود بودن خواندن و نوشتن در دست عده قليلي از بزرگان قوم بوده و آموزش همگاني خواندن و نوشتن پديده اي كاملا نو ظهور و مربوط به دوران اخير است. لذا در دوران كهن تعداد كساني كه قادر به خواندن و نوشتن بودند بسيار كم بوده و از طرف ديگر بديهي است كه هر نويسنده اي دنبال مخاطب مي گردد. بنابراين در هر حوزه تمدني نياز به وجود يك زبان مشترك براي تمام افراد از هر مليت، نژاد و زباني انكار ناپذير بود و همانگونه كه گفته شد، اين حوزه هاي تمدني نيز نه بر اساس نژاد و زبان كه بر اساس دين و آيين شكل مي گرفت و در اين ميان بديهي است كه بهترين انتخاب براي هر حوزه تمدني، زبان كتاب مقدس آن بود.

پس از ظهور تمدن اسلامي كه توانست بسياري از حوزه هاي تمدني آن روز منطقه را تحت نفوذ خود قرار دهد و دين و آيين اسلام منبع فكري و اعتقادي مردم منطقه گرديد، زبان عربي (يعني زبان كتاب مقدس اسلام)، تبديل به زبان علمي، فرهنگي و حكومتي كل حوزه تمدني جديد گرديد و در واقع زبان عربي، زبان خواندن و نوشتن متفكران و انديشمندان بزرگ دوران پس از اسلام در كل حوزه تمدني اسلام گرديد و به همين دليل است كه ابن سينا، ابوريحان بيروني، ذكرياي رازي، ابن هيثم و ... نوشته هاي خود را به زبان علمي آن روز يعني زبان عربي نوشتند.

اما با جدايي حوزه تمدني ايران از ساير بخشهاي تمدن اسلامي و خروج از نفوذ حاكميت سياسي خلفاي عرب از يك سو و گسترش تدريجي خواندن و نوشتن از سوي ديگر، به تدريج نياز به بومي سازي علم و حكمت آن روز كه همگي بر مبناي زبان عربي نوشته شده و در اختيار انديشمندان آن روز قرار داشت، احساس مي شد، به ويژه اين كه تمدنهاي بزرگي چون سلجوقيان خود را رقيبان منطقه اي خلفاي عرب مي ديدند. بنابراين نياز به استقلال فرهنگي و زباني از اين رقيب بزرگ منطقه اي كاملا منطقي بود.

اما سوال اساسي اينجاست كه چرا با توجه به اينكه تقريبا تمامي سلسله هاي حاكم بر اين منطقه، كه بعدها ايران ناميده شد، اساسا ترك زبان بودند و حتي تركيب جمعيتي اين منطقه كه شامل آسياي مركزي، قفقاز، ايران امروز و بخشهايي از افغانستان، پاكستان و عراق بود بيشتر به نفع تركها بود تا ساير مليتها، چرا اين زبان فارسي بود كه به عنوان زبان علمي مشترك اين منطقه انتخاب شد و انديشمندان، عارفان، فيلسوفان و حتي شاعران بزرگ اين حوزه تمدني اكثرا به زبان فارسي نوشتند تا زبان تركي؟!

پاسخ اين سوال را بايد در نزديكي و قابليت تطابق زبان فارسي با زبان علمي پيشين يعني زبان عربي از يك طرف و تفاوتها و عدم سازگاري هاي اساسي زبان تركي با زبان عربي جستجو كرد. در اولين نوشته هاي فارسي بعد از اسلام كلمات عربي به وفور يافت مي شوند و حتي مي توان گفت تنها فعل ها و فاعل ها هستند كه فارسي هستند و تمام اصطلاحات علمي، فلسفي، عرفاني و مذهبي به زبان عربي هستند (كه حتي تا به امروز نيز بسياري از اين اصطلاحات بدون تغيير باقي مانده اند)

يكي از مهمترين موانع تطابق زبان تركي با زبان عربي، قاعده هماهنگي آوايي زبان تركي است كه تمام لغتها و كلمات را وادار به پذيرش اين قاعده مي كند و هر لغت و اصطلاحي را كه از زبان بيگانه وارد مي كند دچار تغييرات آوايي كرده، سپس به عنوان يك لغت جديد مي پذيرد. اما از طرف ديگر زبان عربي زباني است كه شديدا نسبت به تغيير آواها حساس است و كوچكترين تغييري در آواهاي كلمات، معاني آنها را به كلي تغيير مي دهد. همچنين بسياري از وزنهاي صرف افعال و اصطلاحات عربي در تضاد آشكار با قاعده هماهنگي آوايي زبان تركي است.

اينجا شايد عده اي مغرض و نا آشنا با علم زبانشناسي اين مساله را به حساب ضعف زبان تركي بگذارند، در حاليكه اين خصوصيت زبان تركي به آن وجهه اي هنري و آهنگين مي بخشد و به تمام لغتهاي بيگانه كه وارد اين زبان مي شوند، رنگ و بويي بومي مي دهد. همچنين از خلوص و يكپارچگي زبان در برابر تهديد زبانهاي بيگانه حراست مي نمايد. از طرف ديگر نزديكي و تطابق با زبان عربي (كه تنها در دوره ويژه اي از تاريخ به دليل ظهور و نفوذ دين اسلام، اهميتي خاص يافت) نشان برتري و يا قدرت يك زبان نيست و شايد به توان از زاويه اي ديگر چنين استنباط كرد كه همين نزديكي و قابليت تطابق زبان فارسي با عربي بود كه آن را كاملا در زبان عربي حل نمود و امروزه فارسي نه به عنوان يك زبان مستقل كه به عنوان لهجه اي از زبان عربي شناخته مي شود.

عامل مهم ديگري كه باعث عدم تطابق زبان تركي با زبان عربي شد، مشكلات ناشي از نوشتن زبان تركي با الفباي عربي بود كه در آن روزگار به عنوان تنها الفباي شناخته شده توسط تمام انديشمندان تربيت يافته در مكتب زبان عربي بود و اصولا به دلايل مذهبي، تغيير الفبا كه مي توانست باعث عدم توانايي در خواندن كتاب مقدس اسلام يعني قرآن شود به هيچ وجه قابل پذيرش در آن دوران نبود. اين مشكلات نوشتن زبان تركي با الفباي عربي بيشتر ناشي از وجود حروف صداداري متفاوت نسبت به زبان عربي و با تعداد بيشتر نسبت به آن است كه تعريف حروف صدادار جديد با شكل و ظاهر متفاوت را اجتناب ناپذير مي كند كه همين مساله خود باعث بوجود آمدن عدم تطابق اساسي زبان تركي با عربي مي گردد. در حاليكه زبان فارسي بدون هيچ مشكلي تنها با تعريف چهار حرف (گ، چ، پ، ژ) با زبان عربي تطابق يافت.

عامل ديگري كه باعث عدم تطابق زبان تركي با زبان عربي شد، ساختار التصاقي زبان تركي و وجود پسوندهاي بسيار بود كه به انتهاي كلمات و اصطلاحات عربي متصل مي شدند و شكل نوشتاري آنها را از لحاظ ظاهري تغيير مي دادند در حاليكه در زبان فارسي حروف ربط و اضافه منفك از كلمات هستند و شكل ظاهري كلمات را تغيير نمي دهند و لذا خواندن و نوشتن به زبان تركي با الفباي عربي دچار مشكلات عديده اي مي شد كه امروزه نيز همين مشكلات دست به گريبان زبان تركي آذربايجاني در داخل ايران به دليل ممنوعيت استفاده از الفباي لاتين است.

اين تغيير شكل كلمات در الفباي لاتين وجود ندارد زيرا برخلاف الفباي عربي كه حرف آخر كلمات با حروف بزرگ نوشته مي شود، در الفباي لاتين حروف آخر كلمات، هم در حالت چسبيده و هم در حالت منفك به شكل كوچك آن نوشته مي شود. به همين دلايل است كه امروزه بهترين الفبا براي نوشتن زبان تركي، الفباي لاتين شناخته شده و همه كشورهاي ترك زبان به تغيير الفباي خود روي آورده اند.

بنابر آنچه گفته شد، قابليت تطابق زبان فارسي با زبان عربي، به سرعت آن را به عنوان جايگزين زبان عربي در ايران مطرح و تثبيت نمود. اما در عين حال بزرگاني چون نسيمي و فضولي نيز بودند كه افكار و انديشه هاي خود را به زبان مادري خود نوشتند.

نگاهي به دوران رونسانس در اروپا نيز نشان مي دهد كه همين روند به صورت مشابه در اروپا نيز در جريان بود و زبان لاتين كه زبان كليساي كاتوليك بود به عنوان زبان علمي مشترك كل اروپا بود و هرچند بسياري از متفكران و دانشمندان اروپايي از كشورهايي چون آلمان، فرانسه، ايتاليا و انگلستان بودند اما بسياري از آنها به خصوص در دوران ابتدايي رونسانس، انديشه هاي خود را به زبان علمي آن دوران يعني زبان لاتين مي نوشتند و نه زبان مادريشان. در واقع زبانهاي انگليسي و فرانسوي كه بزرگترين و قدرتمندترين زبانهاي امروز هستند، سالهاي طولاني زير سلطه زبان لاتين قرار داشتند و اين نه به خاطر قدرت ذاتي زبان لاتين كه به خاطر زبان ديني و علمي بودن آن بود.

با پيشرفت رونسانس و گسترش خواندن و نوشتن و افزايش تعداد كسانيكه با سواد بودند اين سلطه اجباري و ضروري شكسته شد و زبانهاي ديگر اروپايي نيز شروع به رشد نمودند و به تدريج مفهوم زبان ادبي ملي ظهور پيدا كرد و زبانهايي چون انگليسي و فرانسوي، به زبانهايي بزرگ و جهاني تبديل شدند.

در ايران نيز هرچه به عصر حاضر نزديكتر مي شويم شاهد تمايل بيشتر آذربايجانيان براي خواندن و نوشتن به زبان مادري خود هستيم و شاهد هستيم كه با رسيدن مفهوم آموزش همگاني به ايران، بزرگاني چون ميرزا حسن رشديه، سيستم آموزشي مدرني را بر اساس زبان مادري آذربايجانيان بنا مي نهند.

اما جاي بسي تاسف است كه اين دوران با رشد روز افزون انديشه هاي باستان گرايانه و آرياپرستي همزمان مي شود و بويژه با ظهور سلسله ضد فرهنگي پهلوي، روند طبيعي رشد و نمو زبانها در ايران متوقف شده و سياست آسميله سازي مليتهاي ايراني و نابودي و ادغام آنها در زبان و فرهنگ به اصطلاح برتر! آريايي با شدت و قدرت تمام دنبال مي شود و خودباختگي فرهنگي در بين برخي از آذربايجانيان چنان رشد مي يابد كه كساني چون كسروي پيدا مي شوند كه (شايد به خيال خود براي خدمت به ملتشان!) به دنبال روزنه هايي هرچند غير منطقي براي اتصال ملت خود به نژاد پاك! آريايي مي گردند و جاي تاسف و تعجب بسيار است كه چگونه شاعران بزرگي چون احمد شاملو از اين كه نام خانوادگيش تركي است و منتسب به نژاد پست! اظهار تاسف مي كند.

اما تمام اين مسائل ريشه در به قدرت رسيدن انديشه هاي نژاد پرستي و فاشيسم در آلمان هيتلري دارد كه تاثير خود را در ايران آن دوران نيز گذاشته بود و شايد نمي توان بر رفتار آن روز برخي ها انتقادهاي جدي روا داشت چرا كه در جريان موج نژاد پرستي قدرتمند و بي رحمي گرفتار شده بودند، اما امروز تمام دنيا به باطل بودن انديشه هاي نژاد پرستانه معترف است و تمام تلاش خود را براي جلوگيري از بازگشت اين انديشه هاي خطرناك به كار مي گيرد و امثال ميلوسويچ ها را كه پيروان همان انديشه هاي خطرناك هيتلري هستند به عنوان جنايت كاران عليه بشريت مي شناسد.

انديشه هاي باستان گرايانه و آرياپرستانه، اگر در دوران سرگشتگي فلسفي ابتداي قرن بيستم نشانه به اصطلاح روشنفكري بوده باشد؛ امروزه تنها نشانه تحجر و بازگشت به انديشه هاي منحط و طرد شده گذشته است و آنهايي كه هنوز بر همان مدار كج مي چرخند بايد بدانند كه به زودي همچون هيتلر، موسيليني، ميلوسويچ و صدام به زباله دان تاريخ خواهند پيوست.